celkow

Armia Krajowa w II Rejonie “Celków” VII Obwodu “Obroża” 1939-1944 (II)

Powstanie i rozwój organizacyjny ZWZ/AK na terenie II rejonu

W listopadzie 1939 r. na podstawie decyzji Naczelnego Wodza i Premiera Rządu Emigracyjnego gen. Władysława Sikorskiego została utworzona w miejsce Służby Zwycięstwu Polski konspiracyjna organizacja wojskowa – Związek Walki Zbrojnej. Szczegółowe dyrektywy dotyczące ZWZ zawierały: „Instrukcja nr 1” (grudzień 1939)32 oraz „Instrukcja nr 2” (styczeń 1940)33. Na ich podstawie i na bazie SZP na początku 1940 r. przystąpiono do organizowania Związku Walki Zbrojnej.

Rozwój ilościowy ZWZ przy równoległym istnieniu innych organizacji konspiracyjnych, niepodporządkowanych wprost władzom Rzeczypospolitej w Londynie, skłonił do przeprowadzenia akcji scaleniowej i przekształcenia Związku Walki Zbrojnej w Armię Krajową. Nastąpiło to na podstawie rozkazu Naczelnego Wodza z dnia 14.02.1942 r.34; akcja scaleniowa trwała jeszcze wiele miesięcy i nie była ani przedsięwzięciem łatwym, ani ostatecznie zakończonym35.

Działalność i struktura ZWZ – AK w terenie oparta była na przedwojennym podziale administracyjnym kraju (województwo – okręg, powiat – obwód, gmina – placówka), aczkolwiek wystąpiły pewne odstępstwa od tego, wynikające z nowego podziału ziem polskich, dokonanego przez okupantów – III Rzeszę i ZSRR (tereny włączone do Rzeszy Niemieckiej, tereny Generalnego Gubernatorstwa, tereny włączone do ZSRR).

Komendzie Głównej ZWZ – AK, opartej na strukturze sztabu generalnego, podporządkowane były okręgi, odpowiadające terenom województw; okręgi dzieliły się na inspektoraty, czasem podokręgi, obwody (obejmujące powierzchnię powiatów); zaś obwody dzieliły się na podobwody, rejony (obejmujące teren 1-3 gmin) i placówki. Łączenie okręgów w obszary i obwodów w inspektoraty wynikało z potrzeb natury organizacyjnej i przygotowań do przyszłego powstania powszechnego. Na czele każdego obszaru, okręgu, obwodu i rejonu stał komendant ze sztabem.

Rejon II Marki o kryptonimie „Celków” był jednym z ośmiu rejonów wchodzących w skład VII Obwodu „Obroża”, obejmującego w przybliżeniu przedwojenny powiat warszawski, otaczający stolicę kołem.

Powiat warszawski (VII Obwód) stanowił część Okręgu Warszawa – Województwo/Obszar nr 1 – Warszawa), następnie od drugiej połowy 1941 r. wchodził w skład Podokręgów: Wschodniego i Zachodniego/Obszar Warszawski. 1.06.1942 r.36 tereny powiatu podporządkowano Okręgowi Warszawskiemu37. Obwód obejmujący prawobrzeżną i lewobrzeżną część powiatu warszawskiego, w strukturze organizacyjnej Okręgu Warszawskiego, stanowił podmiejski Obwód VII – „Spółdzielnia”, „Koleba”, „Obroża”.38

Pierwszym komendantem VII Obwodu „Obroża” był płk dypl. Alojzy Horak „Neuman”, „Nesterowicz”39, będący jednocześnie komendantem Okręgu Warszawa – Województwo i organizatorem konspiracji w powiecie warszawskim. Drugim komendantem w okresie od lutego 1940 r. do 5.10.1944 r. był mjr/ppłk Kazimierz Krzyżak „Bronisław”, „Kartuz”, „Kalwin”40. Powołał on do życia sztab obwodu na wzór sztabu okręgu41. Komendzie VII Obwodu podlegało 8 rejonów; 4 od wschodniej42 strony Warszawy i 4 od zachodniej“. Rejon IX „Lubicz” nie był jednostką terytorialno-administracyjną, lecz stanowił siedzibę komendy i jej sztabowej kompanii ostonowej (siedziba mieściła się w stolicy).44

Konspiracja ZWZ – AK na terenie powiatu warszawskiego rozwijała się w trudnych warunkach. Obszar otaczający stolicę na kształt obroży, był rozległy45. Stacjonowały tu dość liczne siły policyjne i wojskowe okupanta46. Działało wielu volksdeutschów47 i konfidentów. Obok ZWZ – AK istniały placówki innych organizacji podziemnych, dla których podwarszawskie lasy były często miejscem ćwiczeń praktycznych48. Komendant „Obroży” ppłk K. Krzyżak w sprawozdaniu półrocznym za okres od 1 września 1943 r. do 1 marca 1944 r. napisał: Obwód VII jest szczególnie narażony, gdyż stał się poligonem ćwiczebnym dla niemal wszystkich oddziałów PZP49 z Warszawy.50 Niewielka odległość od Warszawy, centrum Polski Podziemnej, powodowała, iż na terenie VII Obwodu znajdowały się zrzutowiska, przyjmujące zrzuty i skoczków51; przechowywano broń, ukrywano ludzi „spalonych”, działała radiostacja Komendy Głównej AK52, m.in. w Zielonce.

Wejście do konspiracji odbywało się przede wszystkim na zasadzie osobistej znajomości i wzajemnego zaufania. Kpt. dr med. Sergiusz Hornowski ps. „Adam”, pierwszy komendant II Rejonu wspomina, iż został zaprzysiężony przez kolegów z Korpusu Kadetów: T. Dietricha i Piątkowskiego. Pierwsze struktury organizacyjne tworzył w oparciu o środowisko lekarskie (lekarze z Marek, Zielonki, Szpitala w Drewnicy, także farmaceuci pracujący w aptekach), szkoły (dyrektorzy szkół, nauczyciele), urząd gminy w Markach, leśniczówki. Ciekawostką było przyjęcie do struktur konspiracyjnych właścicieli czterech piekarni, co w ówczesnej sytuacji aprowizacyjnej miało istotne znaczenie. Janusz Mazurkiewicz, żołnierz II Rejonu, wspomina, iż wprowadzającymi do organizacji byli koledzy – Tadeusz Łękawski i Józef Cieckiewicz; przysięgę odbierali – J. Tarnawski i W. Łękawski, ojcowie kolegów. Miejscem zaprzysiężenia było mieszkanie Łękawskich (był to grudzień 1941 r.)53. Starano się ograniczyć niezbędną wiedzę o działalności VII Obwodu czy macierzystego rejonu do minimum, wymagano dyscypliny i posłuszeństwa54.

Za najpilniejsze zadania uznano zorganizowanie łączności wewnątrz rejonu i z obwodem oraz kolportaż prasy konspiracyjnej. Podstawowym ogniwem w łączności były tzw. skrzynki kontaktowe. Znajdowały się one najczęściej w sklepach lub lokalach usługowych, gdzie istniało zawsze większe natężenie ruchu, ułatwiające kontakty łączniczek. Jedną ze skrzynek kontaktowych był sklep nr 1 Spółdzielni Spożywców w Markach, obsługiwany przez Helene Anderst ps. „Jesień” oficjalnie pracownicę sklepu. Za przechowywanie broni w tymże sklepie odpowiedzialny był Eugeniusz Broma ps. „Wir-Wit” oficjalnie kierownik sklepu. Kolejnymi skrzynkami kontaktowymi wymienianymi we wspomnieniach łączniczek były leśniczówka w Drewnicy oraz sklep na Targówku, do którego dostarczano meldunki ze wspomnianego wyżej sklepu w Markach.

Podstawowym wymogiem każdej organizacji konspiracyjnej było ukrycie struktur organizacyjnych, jak i osób w nich zaangażowanych. Każdy żołnierz – członek organizacji ZWZ – AK miał swój pseudonim z racji działalności w konspiracji oraz ewentualnie kryptonim z racji pełnionej służby55. Osoba sprawująca dwie różne funkcje miała dwa kryptonimy, nie licząc pseudonimów. „Kryptonimy rejonom nadawała Komenda Obwodu. Jedynie kryptonim obwodu, podobnie jak komendanta obwodu, ustalony był przez komendanta okręgu”56. 8.03.1944 r. komendant VII Obwodu zarządził zmianę tych kryptonimów, które zostały rozszyfrowane przez okupanta, jak również wprowadził obowiązek stosowania w korespondencji kryptonimów cyfrowych”.

Przed 8.03.1944 r.:

  • VII Obwód „Obroża”58 – kryptonim „Spółdzielnia”
  • Rejon – „Skład”, „Folwark”
  • Rejon Marki – „Łaniewo”, „Celków

Po 8.03.1944 r.:

  • VII Obwód „Obroża” – kryptonim słowny „Biuro”, kryptonim cyfrowy X
  • Rejon – „Wieś”
  • Rejon Marki – kryptonim słowny „Celków”,  kryptonim cyfrowy 1159

W przeddzień powstania (lipiec 1944 r.) zmieniono kryptonimy obwodów i rejonów60. VII Obwód otrzymał kryptonim „Kalwin”, Rejon II Marki – „Koniuszy”61.

Żołnierze II Rejonu tworzyli batalion złożony z trzech kompanii oraz wydzielonych plutonów specjalnych. Całością dowodził komendant II Rejonu, któremu podlegał sztab rejonu.

Komenda II Rejonu mieściła się w Markach-Pustelniku, a jej skład osobowy był następujący:

Komendant

  • por./kpt. dr med. Sergiusz Hornowski “Adam” (do stycznia 1940)
  • ppor./mjr Henryk Okińczyc “Bil”62 (od sierpnia 1941 r.63 do października 1944 r.64

Adiutant

  • ppor. rez. Witold Binisławski “Gryf”

Sztab rejonu:

  • Oficer organizacyjny – por. Roman Jabłoński „Kruk”
  • Szef wywiadu – pchor. Bolesław Graf „Sław”
  • Szef kontrwywiadu – por. Wincenty Łękawski „Wik”
  • Szef wyszkolenia – por. NN „Łukasz”
  • Dowódca saperów – sierż. Adam Madej „Łopata”
  • Dowódca dywersji
    – ppor. Henryk Dobak „Olszański” / „Olsza”
    – ppor. Stanisław Maciejewski „Róg” / „Ostroga”
  • Szef służby zdrowia – Por./kpt. dr med. Sergiusz Hornowski „Adam”
  • Szef łączności – por. Stanisław Dzierża „Andrzej”
  • Szef propagandy – ppor. czasu wojny Walerian Bogusławsk „Romuald”
  • Szef WSOP (Wojskowej Służby Ochrony Powstania) – por. Józef Sieja „Stróż”
  • Szef WSK (Wojskowej Służby Kobiet) – Jadwiga Turska „Katarzyna”
  • Szef KOb (Kadry Obywatelskiej) – ppor. rez. Karol Sokołowski „Wiktor”
  • Kapelani
    – ksiądz Andrzej Płoszaj
    – ksiądz Antoni Wisz65 [obaj ze Zgromadzenia Michała Archanioła (Michaelitów) w Strudze]

Komendanci II Rejonu organizowali sztab na wzór sztabu VII Obwodu66. Działały referaty:

  • organizacyjno-personalny – prowadzenie ewidencji stanów osobowych organizacji, nadzór nad werbunkiem i zaprzysiężaniem;
  • wywiadu – zbieranie informacji o działaniach i siłach wojskowych okupanta;
  • kontrwywiadu – współpraca z wywiadem, uprzedzanie wrogich posunięć okupanta, kontrola bezpieczeństwa pracy konspiracyjnej;
  • taktyczno-szkoleniowy – organizacja szkolenia bojowego, przygotowywanie dowódców i oddziałów do realizacji wyznaczonych celów w planowanym powstaniu. Referat dzielił się na trzy podreferaty: wyszkolenia, saperski i dywersji;
  • kwatermistrzowski – organizacja pracy w działach takich, jak gospodarczy, żywnościowy, materiałowy, uzbrojenia, służby zdrowia;
  • łączności – szkolenie, organizacja łączności taktycznej (pomiędzy oddziałami), przygotowywanie łączności na czas powstania;
  • informacyjno-propagandowy – utrzymywanie wysokiego poziomu moralnego społeczeństwa poprzez dostarczanie informacji, prasy i wydawnictw podziemnych;
  • Wojskowa Służba Ochrony Powstania (WSOP)67 – organizacja oddziałów (składających się ze starszych wiekiem żołnierzy, specjalistów różnych dziedzin) przewidzianych do realizacji wyznaczonych zadań po wybuchu powstania, jak przejęcie i ochrona ważnych obiektów administracyjnych i przemysłowych w II Rejonie. Na bieżąco zbieranie informacji, dotyczących sytuacji w terenie, posunięć okupanta, postawy społeczeństwa. Do obowiązków WSOP należało też gromadzenie danych dotyczących wszelkich działań bojowych, dywersyjnych i sabotażowych, jakie miały miejsce w II Rejonie.
  • Wojskowa Służba Kobiet (WSK)68 – Werbowanie i szkolenie kobiet do służby wojskowej na okres konspiracji i przyszłego powstania; przygotowywanie do pracy, przede wszystkim w oddziałach łączności, sanitarnych i gospodarczych, jak również w administracji, służbach przeciwpożarowych, wartowniczych, transportu, opieki nad żołnierzami, przygotowywanie do udziału w akcjach bojowych, wywiadowczych i propagandowych.
  • Kadra Obywatelska (KOD)69 – organizowanie szerokiego społecznego zaplecza dla ZWZ – AK na terenie II Rejonu (pozyskiwanie nowych osób, chętnych do pracy w konspiracji, bądź osób wspomagających sympatyków; niesienie pomocy finansowej, żywnościowej czy materialnej żołnierzom ZWZ – AK aresztowanym, ukrywającym się oraz ich rodzinom; prowadzenie Kasy Samopomocy Koleżeńskiej; prowadzenie propagandy; zbieranie dobrowolnych wpłat od społeczeństwa na działalność konspiracyjną; wprowadzenie sądu obywatelskiego)70.
  • Kasa Samopomocy Koleżeńskiej (KSK) udzielała pomocy finansowej aktywnym członkom podziemia, którzy znaleźli się w ciężkich warunkach materialnych.

Działalność KSK W II Rejonie w 1943 r.:

  • wpływy ze składek (żołnierzy) – 9642 zł.
  • liczba zapomóg – 25
  • kwota zapomóg – 8200 zł.
  • średnia wielkość zapomogi – 328 zł71.

Praca działu propagandy polegała na kolportażu prasy i innych wydawnictw konspiracyjnych wśród miejscowej ludności, popierającej działalność podziemia; na prowadzeniu propagandy ulicznej, np. rozlepianiu afiszy z patriotycznymi hasłami, wykonywaniu napisów na murach domów, opiece nad grobami żołnierzy września oraz na prowadzeniu propagandy szeptanej np. szerzeniu prawdziwych i aktualnych informacji, reagowaniu na niewłaściwe zachowanie się poszczególnych jednostek72.

Karol Sokołowski, szef Kadry Obywatelskiej II Rejonu, prowadził dział finansowy Kob, otrzymał wówczas kryptonim ,,Skarbnik”73. Większość wpływów z dobrowolnych wpłat przeznaczano na potrzeby rejonu, resztę przekazywano do obwodu. W 1943 r. przychody w II Rejonie wynosiły 62999 zł, wydatki – 61159 zł, do obwodu odprowadzono – 1840 zł. Pieniądze przeznaczano na wydatki stałe, np. zakup leków i sprzętu medycznego. Bywały też wydatki niespodziewane, np. zakup broni74.

O wynikach pracy sztabu II Rejonu, jak również zamierzeniach poszczególnych referatów, informują dwa meldunki przekazane z II Rejonu do VII Obwodu w lutym 1944 r. Pierwszy meldunek75 (sprawozdanie półroczne za okres od 1.09.1943 do 1.03.1944)76 zawiera zestawienie stanów osobowych i podział oficerów, podaje, jakie organizacje działające na terenie II Rejonu przeszły pod komendę mjr H. Okińczyca (akcja scaleniowa) oraz informuje o zgromadzonej broni i amunicji77. Drugi meldunek zawiera „dodatkowe resume do sprawozdania półrocznego 11.09.1943 – 1.03.1944/” i jest dość obszerną relację z działań sztabu II Rejonu78. Stan i realizacja zadań w poszczególnych referatach przedstawiały się następująco:

  • Referat taktyczno-szkoleniowy – ujednolicenie szkolenia bojowego; wprowadzenie programu przeszkolenia oddziałów na zadanie79. W skład referatu wchodził podreferat saperski – sprawozdanie zawiera informację o przeszkoleniu minersko-saperskim wszystkich patroli oraz o przerobieniu zadań taktycznych, jak również o wyznaczeniu dowódców obiektów i rozpracowaniu tych obiektów.
  • Referat łączności – przeszkolenie i pełne zorganizowanie łączności taktycznej, nawiązanie łączności z sąsiadami80 i przeszkolenie na zadanie taktyczne,
  • Referat kwatermistrzowski – powiększenie sprzętu, założenie inwentarza, podniesienie wpływów kasowych oraz regularności ich ściągania; zewidencjonowanie środków transportowych. W skład referatu wchodziła służba zdrowia (sanitariat) – sprawozdanie informuje o częściowym zaopatrzeniu w sprzęt i leki oraz wyznaczeniu punktów opatrunkowych i szpitala, a także o szkoleniu81.
  • Referat organizacyjno-personalny – uzupełnienie ewidencji stanów osobowych, wprowadzenie ewidencji plutonów.
  • Referat wywiadu – zmiana na stanowisku „Inżyniera”82, organizacja siatki wywiadowczej (sieci W.).
  • Referat kontrwywiadu — W sprawozdaniu stwierdza się, iż bezpieczeństwo pracy konspiracyjnej jest zadawalające, większych wsyp nie było83.
  • Oddział Specjalny – selekcja żołnierzy i zmiana dowódcy84, rozpoczęcie walki z bandytyzmem85.
  • Kadra Obywatelska – zwiększenie wpływów z tytułu wpłat na rzecz działalności konspiracyjnej. Powołanie prokuratora i sądu86.
  • Wojskowa Służba Ochrony Powstania – szkolenie w wykonywaniu przyszłych zadań w okresie powstania, nabór nowych członków.
  • Wojskowa Służba Kobiet – przeszkolenie wojskowe oraz specjalne, (łączność, opieka medyczna) na ukończeniu.
  • Adiutantura – wcielenie oddziałów Związku Strzeleckiego (ZS)87, organizowanie stałych odpraw tygodniowych dla sztabu, usprawnienie łączności.

Meldunek kończy się informacją o zamierzeniach sztabu – stworzenie oddziałów szturmowych w plutonach; dalsze szkolenie w zakresie łączności, opieki sanitarnej; zwiększenie stanów posiadania w zakresie broni, żywności, leków i sprzętu medycznego, gotówki; wzmożenie walki z bandytyzmem; zwiększenie działalności propagandowej; w codziennym postępowaniu położenie nacisku na przestrzeganie zasad konspiracyjnych.

Komendantami II Rejonu byli przedwojenni oficerowie Wojska Polskiego, por./kpt. dr med. Sergiusz Hornowski, zastąpiony w 1941 r. przez ppor./mjr Henryka Okińczyca, oficera rezerwy piechoty. Również członkowie sztabu oraz dowódcy jednostek liniowych (kompanii, plutonów) wywodzili się w znacznej części z przedwojennego korpusu oficerskiego. Kadra podoficerska uzupełniana była absolwentami konspiracyjnych szkół podchorążych. W Zielonce mieściła się Szkoła Podoficerska oraz Szkoła Podchorążych Rezerwy Piechoty, prowadzona przez por. Wiktora Lublinera-Ostrowskiego „Kuszla”88

Oprócz żołnierzy września w szeregach ZWZ – AK II Rejonu znaleźli się ludzie młodzi, przekraczający zaledwie dolną granicę wieku 16 lat. Ludzie ci wymagali przeszkolenia wojskowego, jak również w zakresie działania w konspiracji89.

Siły II Rejonu wzmacniane były nie tylko dzięki napływowi ochotników, ale również dzięki akcji scaleniowej. Zwiększaniu stanów osobowych nie towarzyszył jednak odpowiedni wzrost uzbrojenia. Ppłk Kazimierz Krzyżak, komendant VII Obwodu stwierdza – Obwód VII „Obroża” scalił 18 organizacji wojskowych90, które bardziej wzbogaciły naszą ewidencję niż efektywność, o mniej więcej 3000 ludzi bardzo słabo lub zupełnie nieuzbrojonych91.

W 1942 r. w VII Obwodzie zaczęto tworzyć na wzór struktury regularnej armii oddziały liniowe, przeznaczone do realizacji planu powstania powszechnego. W rejonach organizowano na ogół 1-3 bataliony, plutony pełne (ponad 40 żołnierzy), plutony skadrowane (ponad 15 żołnierzy) i plutony niepełne (poniżej 15 żołnierzy). Praktycznie II Rejon był jednym batalionem pod dowództwem mjr H. Okińczyca „Bila”92.

Oddziały liniowe II Rejonu:93

Kompania 1

  • Dowódca kompanii – ppor. Albin Furczak „Alf” (ostatni stopień wojskowy – kapitan)

Pluton 736

Dowódcy

  • ppor. NN „Sokolnicki”
  • ppor. Marian Leszczyński „Sokół”

Pluton 737

Dowódcy

  • ppor. NN „Łokietek”
  • ppor. rez. Stanisław Dąbrowski „Wiktor”

Pluton 738

  • Dowódca – st. sierż. Jan Janczak ,,Sosna”

Kompania 2

  • Dowódca kompanii – ppor. Wacław Błachnio „Znicz”

Pluton 742

  • Dowódca – ppor. Zdzisław Gałązka „Bicz”

Pluton 743

Dowódcy

  • ppor. Zdzisław Tuliński „Stanisław”
  • ppor. NN „Oleski”

Pluton 744

  • Dowódca – ppor. Zdzisław Kołodziejczyk „Jar”

Kompania 3

Dowódcy kompanii

  • por. Wiktor Lubliner-Ostrowski „Kuszel”
  • kpt. NN „Las”
  • ppor. NN „Łokietek”
  • mjr Zbigniew N „Grom”

Pluton 739

  • Dowódca – sierż. NN „Sęp”.

Pluton 740

  • Dowódca – ppor. NN „Wrzos”

Pluton 741

  • Dowódca – sierż. Aleksander Zawada „Topór”

Nadto Komendzie II Rejonu podlegały następujące służby specjalne:

Pluton 746 (łączność)

  • Dowódca – plut. Stanisław Dzierża „Andrzej”

Pluton 747 (sanitarny)

  • Dowódca – por./kpt. dr med. Sergiusz Hornowski „Adam”

Pluton 748 (saperzy)

  • Dowódca – plut. Adam Madej „Łopata”

Pluton 745 lub 749 (Oddział Specjalny / os, później Oddział Dywersji Bojowej / ODB)

Dowódcy

  • ppor. Henryk Dobak „Olsza”/ „Olszański”
  • ppor. Stanisław Maciejewski „Róg”/ „Ostroga”

Żołnierze 1 kompanii tzw. kompanii osiowej rekrutowali się z osiedli Marki, Pustelnik, Struga, położonych wzdłuż szosy i linii kolejowej (osi) Warszawa – Radzymin. Żołnierze 2 i 3 kompanii pochodzili z Zielonki i Ząbek.

Razem w II Rejonie było:

  • 31.10.1943 r. – 368 żołnierzy94;
  • 4.12.1943 r. – 603 żołnierzy i 29 żołnierzy z PPS;
  • 25.12.1943 r. – 549 żołnierzy95;
  • 30.06.1944 r. – 614 żołnierzy96

Meldunek z dnia 5.02.1944 r.97 podaje, iż w II Rejonie było 9 plutonów (8 pełnych, 1 skadrowany), co daje liczbę 596 żołnierzy.

Meldunek z dnia [fragment nieczytelny, 02.1944 r.98 podaje:

I rzut: stan = [trudna do odczytania cyfra] – 9 plutonów + 1 pluton (dalej meldunek jest uszkodzony).
II rzut: WSOP stan = 208 osób; WSK stan = 136 osób; KOb stan = [trudna do odczytania cyfra]”99.

Kontrole stanów osobowych w oddziałach oraz wyszkolenia żołnierzy na terenach prawobrzeżnych (w tym II Rejonu) przeprowadzał mjr/płk. kaw. Mieczysław Bigoszewski „Groch” – inspektor wyznaczony przez Okręg Warszawski100. Żołnierz II Rejonu, Eugeniusz Broma wspomina:

W czerwcu 1944 r. mój [pluton 737] oraz inne plutony z kompanii osiowej uczestniczyły w przeglądzie konspiracyjnym na szosie Zielonka – Struga. Żołnierze maszerowali w 50-metrowych odstępach, a przemarsz ich obserwował płk „Groch” w asyście dowódcy kompanii osiowej Furczaka101

Taka sama inspekcja odbyła się w Zielonce jesienią 1943 r. W przeglądzie obok płk. „Grocha” uczestniczył również por. Lubliner-Ostrowski „Kuszel102“.

Uzbrojenie żołnierzy to był problem, z jakim borykała się cała konspiracja wojskowa, i który do końca okupacji nie został zadowalająco rozwiązany. Broń pochodziła z różnych źródeł – ukryta w końcowych dniach kampanii wrześniowej, zdobyta w akcjach zbrojnych, kupiona od okupanta103. Produkowano też broń własną – butelki zapalające.104 Uzbrojenie, a także konspiracyjną prasę, druki, przechowywano w pewnych skrytkach, takimi były np. cegielnia w Zielonce czy sklep Spółdzielni Spożywców w Markach105.

Stan liczbowy broni w II Rejonie na dzień 7.11.1943 r.106 wynosił: 4 karabiny, 37 pistoletów, 46 granatów. Z kolei meldunek z dnia 5.02.1944 r.107 podaje, iż na 596 żołnierzy było tylko 11 karabinów (3162 sztuk amunicji), 32 pistolety (34 sztuki amunicji), 1 pistolet maszynowy (brak amunicji), 86 granatów. Jak widać różnica między potrzebami, a stanem posiadania była znaczna.


  1. Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945″, Wrocław 1990, t. I, str. 4-5.
  2. Instrukcja dla Obywatela Rakonia, 4 grudnia 1939 r.; ibidem, t. I, str. 10-21.
  3. Instrukcja Nr 2 dla Ob. Rakonia (Grabicy), 16 stycznia 1940 r.; ibidem, t. I, str. 72 – 80.
  4. Ibidem, t. II, str. 199.
  5. Andrzej Chmielarz, „Formacje zbrojne organizacji niepodległościowych” [w:] „Wojsko Polskie w II Wojnie światowej”, Warszawa 1944, str. 83, 95 – 96.
  6. Jan Gozdawa Gołębiowski, „Obszar Warszawski Armii Krajowej”, Lublin 1992, str. 205. Antoni Sanojca, „Zarys struktury organizacyjnej Okręgu Warszawa ZWZ – AK wrzesień 1939 – lipiec 1944″, [w:], „Warszawa lat wojny i okupacji 1939 – 1945″, Warszawa 1985, Z. 3, str. 120.
  7. Komendantem Okręgu Warszawskiego był płk/gen. Antoni Chruściel „Monter”.
  8. Henryk Witkowski, „«Kedyw» Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej 1943–1944″, Warszawa 1984, str. 25 -26.
  9. Andrzej Krzysztof Kunert, „Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939 – 1945”, Warszawa 1987, t. I, str. 83-85.
  10. „Dowódcy VII Obwodu «Obroża» Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej” [w:] „Na przedpolu Warszawy”, Z. 2/3, sierpień 1994, str. 22-24.
  11. Zdzisław Zaborski, „Struktura sztabów i organizacja oddziałów liniowych VII Obwodu Armii Krajowej «Obroża»” [w:] „Na przedpolu Warszawy”, z. 8, listopad 1995, str. 49-50. ). Z. Sawicki, op. cit. str. 38-43.
  12. Rejon I. Legionowo „Brzozów”, „Marianowo”
    Rejon II. Marki „Celków”
    Rejon III. Rembertów „Dęby”
    Rejon IV. Otwock „Fromczyn”.
  13. Rejon V. Piaseczno „Gątyń”
    Rejon VI. Pruszków „Helenów”, „Henryków”
    Rejon VII. Ożarów „Jaworzyn”, „Jelsk”
    Rejon VIII. Łomianki „Kolczyn”, „Łęgów”.
  14. Komenda VII Obwodu w pierwszym okresie powstania miała znajdować się w Warszawie (ul. Hoża 51). J. Z. Sawicki, op. cit. str. 228- 229.
  15. Powiat warszawski był największym powiatem w województwie warszawskim i jednym z największych w Polsce. W. Wierzbowski, op. cit., str. 1.
  16. W. Ważniewski, op. cit., str. 21 – 27.
  17. Przed wybuchem wojny w Zielonce zamieszkiwała spora liczba osób narodowości niemieckiej w większości należącej do jawnie działającej organizacji mniejszościowej „Jungdeutsche Partei für Polen”, która półjawnie prowadziła akcję szpiegowską i dywersyjną, a także gromadziła broń i szkoliła pod względem wojskowym swoich członków. Zbigniew Pączkowski, op. cit., str. 63 – 64.
    Niektórzy członkowie „Jungdeutsche Partei” oraz „Deutscher Volksverband in Polen” działali na rzecz wywiadu niemieckiego, a we wrześniu 1939 r. jako V kolumna. W czasie okupacji znając teren i mieszkających tam ludzi, wydatnie wspomagali niemiecki aparat represyjny, przez co utrudniali działalność konspiracji. H. Witkowski, op. cit., str. 136 – 137.
  18. „Oddziały «Obroży» pozostawały z wszystkimi innymi organizacjami istniejącymi na tych samych terenach, w stosunkach «pokojowej koegzystencji»”. K. Krzyżak, op. cit., str. 16.
  19. PZP – kryptonim Armii Krajowej używany od 10.04.1942 do 19.05.1944. Andrzej Krzysztof Kunert „Ilustrowany przewodnik po Polsce Podziemnej 1939–1945”, Warszawa 1996, str. 443.
  20. H. Witkowski, op. cit., str. 47.
  21. W 1943 r. na terenie powiatu warszawskiego działało pięć zrzutowisk, jednak żadne nie było zlokalizowane w II Rejonie. J. Z. Sawicki, op. cit., str. 203.
  22. K. Krzyżak, op. cit., str. 18. H. Witkowski, op. cit., str. 136 – 137.
  23. Janusz Mazurkiewicz, Wspomnienia, zbiory środowiska Żołnierzy II Rejonu „Celków” VII Obwodu „Obroża”.
  24. Rota przysięgi żołnierzy ZWZ, ,Armia Krajowa w dokumentach 1939 – 1945″, op. cit., t. I, str. 13. Rota przysięgi żołnierzy AK, ibidem, t. II, str. 356.
  25. Załącznik nr 1. Wykaz kryptonimów obowiązujących w VII Obwodzle AK „Obroża” w latach 1943 – 1944. J. Z. Sawicki, op. cit., str.299 – 300.
  26. K. Krzyżak, op. cit., str. 9 – 10.
  27. Jerzy Lachowicz, „Pseudonimy i kryptonimy” [w:] „Na przedpolu Warszawy”, z. 1, maj 1994 r., str. 55.
  28. VII Obwód zmieniał w okresie konspiracji następujące kryptonimy: „N° 21″, „Wrona”, „Obroża”, „Koleba”. K. Krzyżak, op. cit., str. 10. W 1943 r. VII Obwód posiadał kryptonimy: „XXVII”, „Koleba”, „Obroża”. J. Gozdawa-Gołębiowski, op. cit., str. 211. Patrz też A. Sanojca, op. cit., str. 123.
  29. J. Lachowicz, op. cit., str. 56.
  30. Ibidem, str. 55.
  31. 2.08.1944 r. meldunek komendanta Obwodu AK Warszawa Powiat z miejsca postoju w Warszawie do komendanta Okręgu Warszawa o sytuacji w „Obroży”. „Powstanie Warszawskie 1944. Wybór dokumentów”, praca zbiorowa, Warszawa 1997, str. 327.
  32. “Mjr Henryk Okińczyc podpisywał dwojako korespondencję konspiracyjną – Bil względnie Bill. Archiwum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Materiały VII Obwodu AK „Obroża”.
  33. Tak podaje Z. Zaborski, op. cit., str. 53. Natomiast Jadwiga Kijewska, Antoni Sanojca podają, iż ppor./mjr Henryk okińczyc „Bil” przejął dowodzenie nad II Rejonem od por./kpt. dr med. Sergiusza Hornowskiego „Adama” w grudniu 1941 r. – „Schemat organizacyjny SZP – ZWZ – AK 1939 – 1945”, „Dzieje najnowsze”, Rocznik XII, 1960 r. (Tablica 2A, obsada komendantów okręgów, inspektoratów i obwodów SZP – ZWZ – AK). Sam S. Hornowski podaje datę styczeń 1942 r. S. Hornowski, Wspomnienia, zbiory środowiska Żołnierzy II Rejonu „Celków” VII Obwodu „Obroża”.
  34. 20.10.1944 r. mjr H. Okińczyc został aresztowany przez NKWD, następnie sądzony i wywieziony do ZSRR, gdzie zmart. Patrz rozdział 8.
  35. Z. Zaborski, op. cit., str. 50-51, 53, J. Z. Sawicki, op. cit., str. 45 – 46.
  36. J. Z. Sawicki, op. cit., str. 38 – 43.
  37. A. Sanojca, op. cit., str. 136 – 138.
  38. W pierwszym okresie okupacji kobiety – żołnierze rekrutowały się z przedwojennej organizacji Przysposobienie Wojskowe Kobiet (PWK). Pracowały w konspiracji już od jesieni 1939 r., głównie w łączności i kolportażu, przechodziły też szkolenie sanitarne. Do wybuchu powstania liczba kobiet pracujących w prawobrzeżnych rejonach VII Obwodu wynosiła ponad 600 osób. Helena Nieć, Z działalności WSK Obwodu VII «Obroża» w okresie okupacji i powstania”, maszynopis, str. 1 – 4, zbiory VII Obwodu AK „Obroża”. Patrz też Elżbieta Ostrowska, „Wojskowa Służba Kobiet w Powstaniu” [w:] „Powstanie Warszawskie 1 sierpnia – 2 października 1944. Służby w walce”, Warszawa 1994, str. 77 – 78.
  39. J. Gozdawa-Gołębiowski, op. cit., str. 212. A. Sanojca, op. cit., str. 149 – 150. K. Sokołowski, op. cit.
  40. J. Z. Sawicki, op. cit., str. 187 – 190.
  41. Ibidem, str. 182 – 184.
  42. Irena Broma, Wspomnienia, zbiory Środowiska żołnierzy II Rejonu ,,Celków” VII Obwodu „Obroża”; K. Sokołowski, L. Łękawski, op. cit.
  43. K. Sokołowski, op. cit.
  44. J. Z. Sawicki, op. cit., str. 185 – 187. L. Łękawski, op. cit.
  45. Patrz załącznik nr 3.
  46. Meldunek został sporządzony wcześniej – datowany 5.02.1944 r.
  47. Ibidem.
  48. Patrz załącznik nr 4. Meldunek uszkodzony, brak dokładnej daty wystawienia. J. Z. Sawicki podaje datę 14.02.1944 r. (op. cit., str. 134).
  49. Chodziło o przygotowanie dowódców i oddziałów do realizacji konkretnych zadań po wybuchu powstania.
  50. Chodziło o rejony: I Legionowo „Brzozów” oraz III Rembertów „Dęby”.
  51. Gdy wybuchła wojna niemiecko-sowiecka Niemcy zezwolili na organizowanie służby zdrowia zaplecza frontu. Dzięki dr. Dorożyńskiemu oraz dr. Pęzińskiemu, lekarzom powiatowym w pow. warszawskim, którzy jednocześnie byli szefami służby zdrowia AK (pseudonimy „Adam1″ i , Adam2″) na terenie „Obroży”, zaplanowano, aby szpital psychiatryczny w Drewnicy (obecnie część Ząbek) został ośrodkiem szpitalnym dla ewentualnej akcji „Burza” w prawobrzeżnej części powiatu warszawskiego. Udało się pod pozorem zwalczania rozpowszechniającej się jaglicy utworzyć okulistyczny oddział chirurgiczny. Okupanci zezwolili Powiatowemu Wydziałowi Zdrowia zakupić instrumentarium chirurgiczne i to nie tylko dla okulistyki, ale i dla chirurgii ogólnej. Wyposażenie to przydało się później w czasie walk powstańczych. S. Hornowski, op. cit.
  52. Kryptonim szefa wywiadu – patrz załącznik nr 1.
  53. Dalej w treści meldunku jest kontrowersyjne stwierdzenie – dekonsp. znaczn. Być może bezpieczeństwo działalności konspiracyjnej w II Rejonie jest wynikiem braku orientacji ze strony okupanta, a wymogi pracy podziemnej nie zawsze są spełniane przez członków organizacji – patrz załącznik nr 5.
  54. Dowódcami Oddziału Specjalnego – pluton 745 (określany też numerem 749) byli kolejno: ppor. Henryk Dobak „Olsza” / „Olszański”, ppor. Stanisław Maciejewski „Róg”, ,,Ostroga”. Zmiana na stanowisku dowódcy nastąpiła pod koniec 1943 r.
  55. Bandytyzm nasilił się już w 1943 r. w wyniku nałożenia się ujemnych zjawisk – demoralizacji społeczeństwa, coraz trudniejszych warunków życia, wzrastającego ubóstwa. „Armia Krajowa w dokumentach 1939 – 1945″, op. cit., t. III, str. 92.
  56. „Prokurator zajmował się całością spraw związanych z wykroczeniami na szkodę Polskich Sił Zbrojnych (w rozumieniu AK) oraz szkodę państwa i narodu polskiego.” ). Z. Sawicki, op. cit., str. 187.
  57. Ibidem, str. 73.
  58. J. Mazurkiewicz, op. cit.; Jadwiga Mrozińska, Wspomnienia, zbiory środowiska żołnierzy II Rejonu ,,Celków” VII Obwodu „Obroża”.
  59. K. Krzyżak, op. cit., str. 16. Patrz załącznik nr 4.
  60. Najważniejsze organizacje to – ZOR (Związek Odbudowy Rzeczypospolitej), POZ (Polska Organizacja Zbrojna), PN (Polska Niepodległa), KOP (Komenda Obrońców Polski), TAP (Tajna Armia Polska), część BCH (Bataliony Chłopskie), NOW (Narodowa Organizacja Wojskowa). K. Krzyżak, op. cit., str. 15 – 16. J. Z. Sawicki, op. cit., str. 72 – 75.
  61. K. Krzyżak, op. cit., str. 15.
  62. Z. Zaborski, op. cit., str. 53-54, 64.
  63. Strukturę oddziałów liniowych II Rejonu, jak również stany osobowe odtworzono na podstawie danych zawartych w następujących dokumentach:
    – Koleba”, Raport stanu z dnia 31.10.1943 r.
    Patrz załącznik nr 2.
    – „Celków”, Raport stanu z dnia 4.12.1943 r.
    – „Skład C”, Raport stanu z dnia 25.12.1943 r.
    – „C”, Raport stanu z dnia 30.06.1944 r.
    Wszystkie dokumenty w Archiwum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Materiały VII Obwodu AK „Obroża”. J. Z. Sawicki, op. cit., str. 76, 79 – 80. Patrz też Z. Zaborski, op. cit., str. 53 – 54.
  64. Patrz załącznik nr 2.
  65. Brak informacji co do przyczyn zmniejszenia się e ciągu 3 tygodni stanu osobowego (4.12.1943 r – 603 żołnierzy i 29 z PPS; 25.12.1943 r. – 549 żołnierzy).
  66. “C”, Raport stanu z dnia  30.06.1944 r. A. KUL, Materiały VII Obwodu AK “Obroża”
  67. Patrz załącznik nr 3.
  68. Patrz załącznik nr 4.
  69. Opiekun Spółdzielni” / Kierownik KOD VII Obwodu w sprawozdaniu z 4.02.1944 r. (Stan organizacyjny Kob) podaje – „Skład C” [II Rejon] 14 członków. A. KUL, Materiały VII Obwodu AK „Obroża”, J. Z. Sawicki, op. cit., str. 190.
  70. J. Gozdawa-Gołębiowski, op. cit., str. 212.
  71. E. Broma, op. cit.
  72. Janina Ostrowska-Kowalska, Wspomnienia, zbiory środowiska żołnierzy II Rejonu „Celków” VII Obwodu „Obroża”.
  73. L. Łękawski, op. cit.; Tadeusz Kacprzak, Wspomnienia, zbiory środowiska Żołnierzy II Rejonu „Celków” VII Obwodu „Obroża”.
  74. J. Mazurkiewicz, op. cit.
  75. E. Broma, op. cit.103
  76. J. Z. Sawicki, op. cit., str. 91.
  77. Patrz załącznik nr 3.

Więcej tego autora:

+ Nie ma komentarzy

Add yours

Zostaw komentarz

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.