klasa

W siedemdziesiątą rocznicę tajnych kompletów lat 1939-1945 u Krystyny Kwapiszewskiej (I)

Anna Wojtkowska

Myśl napisania tego opracowania powstała po przeczytaniu pracy Krystyny Kwapiszewskiej pt. Tajne nauczanie na terenie miasta Wołomina w okresie okupacji (komplety gimnazjalne prowadzone przez “Natalię”)1. To tam autorka wymienia imiona i nazwiska uczniów tajnego nauczania, na “swoich” – jak pisze – kompletach. Pomyślałam, świetny pomysł upamiętniający tych “co kulom się nie kłaniali” – uczniom i ich nauczycielom. Zadzwoniłam do pierwszej osoby, spotkałam się osobiście, a potem nie było problemu, jedni drugim przekazywali telefonicznie wiadomości, odżyły przyjaźnie i przykurzone czasem wspomnienia…

Już siedemdziesiąt lat mija od wybuchu II wojny światowej i tyleż od daty zejścia w podziemie Związku Nauczycielstwa Polskiego jako Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON). Ale nim zaczął tworzyć się podziemny ruch oporu różnych ugrupowań, nim powstały pierwsze organizacje walki cywilnej i zbrojnej, ZNP mobilizował nauczycielstwo, organizował w różnych formach walkę z okupantem hitlerowskim. W walce, którą podjęło społeczeństwo polskie, nauczyciele odegrali wybitną rolę. Znaczna część brała udział bezpośrednio, z bronią w ręku. Niemniej liczny był udział nauczycieli w pracach organizacji politycznych, budzących w społeczeństwie świadomość narodową i odporność na propagandę hitlerowską zmierzającą do zabicia wiary w prawo Polaków do niepodległego bytu narodowego.

Najważniejszą jednak rolę odegrali nauczyciele w obronie kultury narodowej, w zdecydowanym przeciwstawianiu się wysiłkom okupanta dążącego do zniszczenia podstaw tej kultury. Faszystowscy okupanci zdawali sobie sprawę, że podstawowym elementem rozwoju kultury każdego narodu jest szkolnictwo, toteż już w pierwszych miesiącach okupacji likwidowali polskie szkolnictwo wyższe i średnie. W planach swoich Niemcy przewidywali na terenach ziem polskich tylko inteligencję niemiecką. Pozostała przy życiu ludność polska miała być przeznaczona do najcięższych robót fizycznych. Miało też jej wystarczyć wykształcenie na poziomie elementarnym i przeszkolenie zawodowe. Godzili się więc tylko z faktem istnienia szkolnictwa podstawowego oraz szkół i kursów przysposabiających do określonego zawodu. Jednak i te szkoły starano się pozbawić wszelkich elementów, które mogłyby przyczynić się do budzenia świadomości i poczucia odrębności narodowej. Usunięto więc z programów takie przedmioty jak: historia i geografia Polski, zredukowano znacznie naukę języka polskiego, zabroniono używania przedwojennych podręczników.

Nowe podręczniki i lektury podporządkowano celom propagandy niemieckiej, starano się, by szkoła służyła wychowaniu wiernych poddanych Rzeszy niemieckiej, godzących się z narzuconą im rolą niewolników. Jednocześnie Niemcy starali się zniszczyć wszystkie instytucje służące rozwojowi kultury narodowej. Zamknięto teatry, biblioteki, instytucje naukowe. W tej sytuacji obrona kultury narodowej, rozwijanie jej mimo przeszkód stawianych przez okupanta, była jednym z najważniejszych zadań walki w obronie niepodległości narodu. Zrozumieli to nauczyciele, zrozumiała młodzież i rodzice. To zrozumienie stało się właściwym podłożem i impulsem do podjęcia wysiłków sparaliżowania wrogich zamierzeń okupanta. Zadanie to miała spełnić przede wszystkim organizacja tajnej oświaty.

Walka o szkołę polską, o narodową kulturę miała już w Polsce bogatą tradycję z okresu niewoli, kiedy w drugiej połowie XIX wieku rządy zaborcze usiłowały pozbawić społeczeństwo polskie możliwości rozwijania własnej kultury; żywa była obrona języka polskiego w szkołach ludowych zaboru pruskiego, a także walka o szkołę narodową w dawnym zaborze rosyjskim – strajk szkolny w 1905 r. i związane z nim tajne nauczanie na kompletach. Dlatego też represje najeźdźcy hitlerowskiego spotkały się niemal z natychmiastową reakcją. Dominującą rolę odegrała w tym wypadku postawa nauczycieli, ich odwaga i gotowość do największych ofiar w walce o prawa młodzieży polskiej do korzystania z dorobku narodowego. Nauczyciele byli inicjatorami i organizatorami tajnego nauczania w czasie okupacji niemieckiej. Wśród organizacji nauczycielskich najważniejszą rolę odegrał Związek Nauczycielstwa Polskiego działający pod kryptonimem TON – Tajnej Organizacji Nauczycielskiej.

Wobec zamknięcia szkół średnich najpilniejszą potrzebą było znalezienie formuły dla tajnego nauczania na tym poziomie. Świadectwem dojrzałości nauczycieli było samorzutne organizowanie przez nich, mimo zamkniętych szkół – tajnych kompletów, kontynuujących naukę według przedwojennych programów. Tajne nauczanie w kompletach było ważną, ale nie jedyną formą nauczania na poziomie szkoły średniej. Wykorzystywano również do tego celu jawne szkoły powszechne i zawodowe. Tajne nauczanie w szkołach powszechnych miało inny charakter.

Szkoły powszechne istniały jawnie przez cały czas okupacji. Program ich był poważnie okrojony, jak wspomniałam wyżej, usunięto historię, geografię i wszystko to co mogłoby się przyczynić do budzenia świadomości narodowej. Nauczyciele jednak przemycali naukę tych przedmiotów w czasie jawnych lekcji lub uzupełniali naukę szkolną na tajnych kompletach. W podobnej sytuacji znalazło się szkolnictwo zawodowe. Tajne nauczanie obejmowało również kształcenie przyszłych nauczycieli.

Już w drugim roku okupacji, w związku ze wzrostem powszechności tajnego nauczania, pojawił się problem braku nauczycieli. Nauka na kompletach wymagała większej ich ilości niż w normalnym szkolnym nauczaniu. Toteż organizowano również tajne nauczanie na poziomie wyższym dla uzupełnienia kadry. Nauczanie w warunkach konspiracyjnych stawało się coraz bardziej masowe.

Trudności i niebezpieczeństwa związane z tajnym nauczaniem, fakt, że za udział w tej pracy groziła śmierć, a w najlepszym wypadku więzienie lub obóz koncentracyjny przywołują wielki szacunek i pochylenie głowy przed niezwykle ofiarną i patriotyczną postawą nauczycieli.

Pierwszymi opracowaniami, z których dowiadujemy się o nauczycielach, uczniach i organizacji tajnego nauczania w Wołominie i na terenie powiatu radzymińskiego (obecnie wołomińskiego) są prace Krystyny Kwapiszewskiej i Jana Gabryla. Materiały te, wysłane w 1975 r. na konkurs “Tajne nauczanie w stolicy i na Mazowszu podczas drugiej wojny światowej”, ogłoszony przez Grupę Zbowidowskiego Działania przy Polskiej Akademii Nauk, Komisję Historyczną ZNP Warszawy i województwa warszawskiego, redakcję “Stolicy” i Pracownię Dziejów Warszawy Instytutu Historii PAN, stały się bardzo ciekawym źródłem informacji i inspiracji dla autorów, także z naszego terenu. Niemal we wszystkich późniejszych opracowaniach, odwołują się oni do opracowań Krystyny Kwapiszewskiej i Jana Gabryla.

Praca Krystyny Kwapiszewskiej Tajne nauczanie na terenie miasta Wołomina w okresie okupacji (komplety gimnazjalne prowadzone przez “Natalię”)2 była też inspiracją do napisania tego artykułu, poświęconego m.in. pierwszym zarejestrowanym tajnym kompletom w Wołominie.

Jan Gabryl w pracy: Tajne nauczanie i ruch oporu na terenie powiatu wołomińskiego w latach 1939-1944,3 w rozdziale poświęconym Wołominowi przedstawia statystykę dotyczącą szkół, ilości uczniów i nauczycieli w poszczególnych latach, która przeplata się ze wspomnieniami uczestników tamtych działań.

Dowiadujemy się m.in. o działalności 7- klasowych szkół powszechnych (róg Wileńskiej i Długiej, dziś Legionów), tj. Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 1 – męskiej, gdzie prowadzone było nauczanie jawne i tajne w zakresie szkoły powszechnej i gimnazjum według programu przedwojennego, z kierownikiem Stanisławem Szubińskim. W tym samym budynku na II piętrze mieściła się 7-klasowa Publiczna Szkoła Powszechna Nr 2 – żeńska, w której znaczącą rolę odegrała jej kierowniczka, Jadwiga Markowska – nauczycielka języka polskiego i historii. W okresie międzywojennym prowadziła Wydział Pedagogiczny w Oddziale Powiatowym ZNP, była głównym redaktorem dwumiesięcznika “Samokształcenie”, interesowała się m.in. działalnością Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, budową pomnika “Obrońcom Ojczyzny” 1920 roku, budową nowej szkoły i wyborami do Rady Miejskiej. Pełną poświęcenia i zaangażowania pracę przerwała II wojna światowa. Nowe jej zadania stanowiły: działalność w Tajnej Organizacji Nauczycielskiej, w szeregach Komendy Obrońców Polski (KOP), a następnie w Armii Krajowej.

Wówczas, także w budynku 7-klasowych publicznych szkół powszechnych, miała swoje klasy Publiczna Szkoła Dokształcająca i Zawodowa, z kierownikiem Piotrem Rostkowskim.

Na zewnętrznej stronie budynku Szkoły Podstawowej Nr 1 w Wołominie (róg Wileńskiej i Legionów), przy balkonie na I piętrze, przez wiele lat widniała tablica z dwoma grunwaldzkimi mieczami, kagankiem oświaty i napisem TON. Tablica została ofiarowana przez Kuratorium Okręgu Warszawskiego dla informacji, że przy tej szkole zorganizowano w czasie okupacji hitlerowskiej tajne komplety gimnazjalne.

Także w Miejskim Koedukacyjnym Gimnazjum i Liceum Handlowym było prowadzone tajne nauczanie, ale w ramach nauki jawnej jako uzupełnienie nauki przedmiotów zakazanych przez okupanta; tu zespołem kierowała Janina Martelińska.4

Również Leszek Podhorodecki w pracy zbiorowej Dzieje Wołomina i okolic,5 opublikowanej w 1984 r., a także w artykułach – Tajne nauczanie w Wołominie w latach okupacji niemieckiej6 i Tajne nauczanie w naszym regionie podczas okupacji7, oparł swoje wiadomości na informacjach z prac powyższych autorów. Obszernym opracowaniem jest praca Małgorzaty Szcześniak pt. Tajna oświata na terenie Wołomina w latach 1939-1944.8

Cennym materiałem wspomnieniowym jest szary, 16-kartkowy zeszyt Stanisławy Balonowej z jej zapiskami, znajdujący się w archiwach domowych rodziny.

Należne miejsce konspiracyjnej oświacie, nauczycielom i uczniom w Wołominie poświęca także Halina Nowicka w artykule Rys historyczny Szkoły Podstawowej nr 1 w Wołominie9 i Zofia Saks w artykule Szkoła Podstawowa nr 4 w Wołominie w latach 1935-2000.10

Elżbieta Banaszek w pracy Działalność terenowych struktur Związku Nauczycielstwa Polskiego. Analiza problemu na przykładzie Oddziału ZNP w Wołominie11 i Renata Czapska w opracowaniu Związek Nauczycielstwa Polskiego w Wołominie w latach 1970-1999,12 także ukazały tę najpiękniejszą, a zarazem najtragiczniejszą kartę w dziejach polskiego szkolnictwa – walkę podziemną.

Należy również przypomnieć o opracowaniu Tajne nauczanie w Wołominie w latach 1939-194413 autorstwa Moniki Lach i artykule Anny Wojtkowskiej – Legenda wołomińskiej oświaty – Krystyna Kwapiszewska14 zamieszczonym w opracowaniu Życiorysy z Wołominem związane…(historia miasta pisana ludzkimi losami).15

Dzieje tajnego nauczania w Polsce i w Wołominie nie stanowią zamkniętej karty, wymagają dalszych poszukiwań, opracowań i jak wynika z powyższej informacji, znajdują swoich badaczy. W pracy powinni brać udział wszyscy, którzy w okresie II wojny światowej brali udział w tajnym nauczaniu, a więc nauczyciele i uczniowie, a także rodziny byłych uczestników tajnych kompletów, zbierając i zachowując zdjęcia, świadectwa, legitymacje i odznaczenia, które zapewne w przyszłości znajdą właściwe miejsce do ich eksponowania.

Przypisy:

  1. Tajna Organizacja Nauczycielska, TON, podziemna organizacja nauczycielska utworzona w październiku 1939 przez działaczy Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. Pełne struktury TON udało się stworzyć tylko w Generalnym Gubernatorstwie, na pozostałych ziemiach polskich organizacje nauczycielskie tworzyły się i działały w sposób żywiołowy. Odgrywała znaczącą rolę w prowadzeniu tajnego nauczania, ściśle współpracując z władzami oświatowymi Delegatury Rządu RP na Kraj. Roztaczała opiekę nad nauczycielami przesiedlonymi z terenów polskich włączonych do Rzeszy i nad rodzinami nauczycieli poległych i zaginionych we wrześniu 1939, zamordowanych i aresztowanych przez Niemców bądź walczących w Polskich Siłach Zbrojnych na obczyźnie. Starała się o zapewnienie bezpieczeństwa nauczycielom poszukiwanym przez władze okupacyjne.W 1945 TON otrzymała zgodę na przekształcenie się w Związek Nauczycielstwa Polskiego za cenę poszerzenia kierownictwa organizacji o przedstawicieli PPR. Główni działacze: Z. Nowicki, C. Wycech, K. Maj, W. Tułodziecki, T. Wojeński.
    K. Kwapiszewska,Tajne nauczanie na terenie miasta i gminy Wołomin (komplety gimnazjalne prowadzone przez “Natalię”), Oddział ZNP, Wołomin 1975. Krystyna Kwapiszewska w 1975 roku była nauczycielką Szkoły Podstawowej Nr 1 w Wołominie, Sąd Konkursowynie przyznał jej wyróżnienia za tę pracę, to jednak uważał ją za bardzo wartościową jako dokument historyczny i materiał ten przekazał do zbiorów Związku Nauczycielstwa Polskiego – Komisji Historycznej – jako cenny przyczynek do historii tajnego nauczania.
  2. Ibidem
  3. Jan Gabryl, pracę nauczycielską rozpoczął w 1921, od 1926 pełnił obowiązki kierownika szkoły aż do emerytury w końcu 1969; aktywny działacz ZNP, był organizatorem kółek rolniczych, zespołów amatorskich i wielu organizacji na wsi. W okresie okupacji niemieckiej już od października 1939 był czynnym członkiem ruchu oporu oraz powadził komplety tajnego nauczania w zakresie szkoły powszechnej i średniej. Po wojnie pracował w 17 organizacjach-w radach narodowych i ich komisjach, zabiegał o polepszanie warunków lokalowych szkół. Jest laureatem III nagrody za pracę, Tajne nauczanie i ruch oporu na terenie powiatu radzymińskiego w latach 1939-1944.
    J. Gabryl, Tajne nauczanie i ruch oporu na terenie powiatu radzymińskiego w latach 1939-1944, OddziałZNP, Wołomin 1975.
  4. Ibidem, s. 60-67.
  5. Dzieje Wołomina i okolic, pod red.L. Podhorodeckiego, Warszawa 1984.
  6. L. Podhorodecki, Tajne nauczanie w Wołominie w latach okupacji niemieckiej, “Wieści Podwarszawskie”,1995 nr 50.
  7. L. Podhorodecki, Tajne nauczanie w naszym regionie podczas okupacji, “Wieści Podwarszawskie”, 1995 nr 51-52; 1996 nr 1.
  8. M. Szcześniak, Tajna oświata na terenie Wołomina w latach 1939-1944, Oddział ZNP, Wołomin 1996.
  9. H. Nowicka, Rys historyczny Szkoły Podstawowej nr 1 w Wołominie, “Rocznik Wołomiński”, t. II, 2006, s. 95-98.
  10. Z. Saks, Szkoła Podstawowa nr 4 w Wołominie w latach 1935-2000, ibidem, s. 153-155.
  11. E.Banaszek, Działalność terenowych struktur Związku Nauczycielstwa Polskiego. Analiza problemu na przykładzie Oddziału ZNP w Wołominie, Oddział ZNP, Wołomin 2007, s. 28-33.
  12. R. Czapska, Związek Nauczycielstwa Polskiego w Wołominie w latach 1970-1999, Oddział ZNP, Wołomin 2001.
  13. M. Lach, Tajne nauczanie w Wołominie w latach 1939-1944, “Rocznik Wołomiński”, t. III, 2007, s. 67-94.
  14. Krystyna Kwapiszewska – ur. 1 IV 1922 w rodzinie nauczycielskiej, obecnie emerytowana, wołomińska nauczycielka, uczennica m.in. Henryki Ostaszewskiej, ukończyła Gimnazjum Żeńskie im. Zofii Łabusiewicz w Warszawie.
    W 1939 miała tzw.”małą maturę”, wybuch II wojny światowej przerwał jej edukację na jeden rok, dopiero w 1942 zdała tzw. “dużą maturę”. Po wyzwoleniu ukończyła studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim, jest współtwórczynią organizacji tajnego nauczania w Wołominie w latach 1940-1944, posiada ponad 30 lat pracy nauczycielskiej, LEGENDA WOŁOMIŃSKIEJ OŚWIATY- uczyła historii – tylko tej prawdziwej, geografii, plastyki, języka polskiego i łaciny, była wybitną nauczycielką i organizatorką turystyki szkolnej, pracowała w Szkole Podstawowej Nr 1, Liceum Ogólnokształcącym w Wołominie, oraz w placówkach na Dolnym Śląsku. Kochana przez młodzież m.in. za umiejętność nawiązania dobrych kontaktów interpersonalnych, za wiedzę i umiejętne jej przekazywanie. Posiada niezwykłe zdolności manualne: haftuje serwetki, obrusy, obrazki, każdego urzekają Jej kolorowe wycinanki w formie obrazków i kart okazjonalnych. Przeszła na emeryturę w 1977, należy do Sekcji Emerytów i Rencistów ZNP w Wołominie, posiada odznaczenia i wyróżnienia; Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1983), Złoty Krzyż Zasługi (1972), Złota Odznaka ZNP (1971), Złota Odznaka ZNP za Tajne Nauczanie (1985). W 1997 odznaczona tytułem Zasłużony dla miasta Wołomina. Odwiedziła Wołomin 21 VI 2009 z okazji promocji książki Życiorysy z Wołominem związane… gdzie zamieszczono biografie Jej rodziców Natalii i Józefa Kwapiszewskich, Krystyny Kwapiszewskiej i siostry Urszuli Smoczyńskiej z Kwapiszewskich. Wiem, że jest szczęśliwa, iż mogła być wśród wielu życzliwych Jej osób i życzliwych pamięci Jej bliskich.
  15. A. Wojtkowska, Legenda wołominskiej oświaty-Krystyna Kwapiszewska, Wołomin 2009, (w:) Życiorysy z Wołominem związane… (historia miasta pisana ludzkimi losami. Pr. zb. pod red. M. Kubacz i A. Sobczak, Wołomin 2009, s. 217-226.

Więcej tego autora:

+ Nie ma komentarzy

Add yours

Zostaw komentarz

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.