Armia Krajowa w II Rejonie “Celków” VII Obwodu “Obroża” 1939-1944 (I)

Wstęp

II Rejon „Celków”, wchodzący w skład VII Obwodu Armii Krajowej „Obroża” obejmował w przybliżeniu teren przedwojennego powiatu warszawskiego. Rejon ten w strukturze organizacyjnej Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej stanowił najniższe ogniwo. Spośród ośmiu rejonów okalających Warszawę na kształt obroży, II Rejon był terytorialnie i ludnościowo najmniejszy.

Do tej pory konspiracja wojskowa w II Rejonie nie doczekała się opracowania obejmującego całokształt działalności. Najwięcej na ten temat pisze Jacek Zbigniew Sawicki w swojej pracy “VII Obwód Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej «Obroża»” (Warszawa 1990 r.). Fragmentaryczne informacje można też znaleźć w Zeszytach Historycznych “Na przedpolu Warszawy”, wydawanych przez Okręg Warszawa – Powiat SZŻAK od maja 1994 r. do grudnia 1996 r. (zeszyt 1-13).

Materiałów źródłowych związanych z II Rejonem nie zachowało się wiele, dlatego za niezwykle cenne uznać należy dokumenty przechowywane w Archiwum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz w Wojskowym Instytucie Historycznym w Warszawie. Są to meldunki i rozkazy, które m. in. dotyczą stanów osobowych, uzbrojenia, awansów i odznaczeń, okresowych sprawozdań sytuacyjnych.

Dużą pomocą okazały się relacje pamiętnikarskie i inne akta przechowywane w zbiorach Środowiska Żołnierzy II Rejonu „Celków” oraz w zbiorach Środowiska Żołnierzy VII Obwodu „Obroża”. Relacje pamiętnikarskie, często subiektywne, pisane po latach, wymagały krytycznej oceny, weryfikacji i konfrontacji z innymi materiałami, aczkolwiek w niektórych przypadkach były jedynym źródłem informacji. W trakcie pisania tej pracy wiele niejasności i luk udało się wyjaśnić również poprzez osobiste kontakty z żołnierzami “Celkowa”.

Teren działania

Rejon II „Celków” wchodził w skład VII Obwodu okręgu Warszawskiego Armii Krajowej, którego terenem działania był powiat warszawski, otaczający ze wszystkich stron stolicę.

Rejon II obejmował obszar ówczesnej gminy Marki (ziemie położone na pn.- wsch. od stolicy) o powierzchni znacznie większej niż obecna².

Są to tereny równinne; około jednej trzeciej powierzchni zajmowały lasy, niezbyt gęste, łatwo dostępne. Wszystkie większe miejscowości – Marki, Pustelnik, Struga, Zielonka, Ząbki, Drewnica, miały status wsi lub osad o charakterze miejskim³. W Rejonie II nie było żadnego miasta. Niektóre miejscowości (np. Zielonka) miały charakter letniskowy, były odwiedzane często i licznie przez warszawiaków.

Stali mieszkańcy znajdowali zatrudnienie przede wszystkim na terenie Warszawy, a także w nielicznych, miejscowych zakładach przemysłowych (przędzalnia i wytwórnia koronek „Briggs i syn”, fabryka materiałów izolacyjno-budowlanych „Balicki i syn”, lokalna elektrownia – Marki, cegielnie – Marki, Zielonka, Ząbki, tartak, Centrum Badań Balistycznych – Zielonka) lub w rolnictwie, które produkowało na lokalny – warszawski rynek.

Przez Ząbki i Zielonkę przechodziła ważna linia kolejowa w kierunku Białegostoku i dalej do północno-wschodniej granicy państwa. w stronę Warszawy linia ta rozwidlała się w kierunku Ząbek i dworca Warszawa Wileńska oraz w kierunku Rembertowa. Natomiast przez Marki wiodła równie ważna strategicznie droga w kierunku Radzymina, Wyszkowa i Wilna. W miejscowości Struga krzyżowała się z drogą wiodącą z Zegrza do Rembertowa i Warszawy. Dla mieszkańców Marek, a także innych miejscowości, ważne znaczenie miała kolej wąskotorowa z Warszawy do Radzymina⁴.

W Zielonce znajdował się Wojskowy Instytut Techniczny Uzbrojenia oraz Centrum Badań Balistycznych wraz z rozległym poligonem artyleryjskim sięgającym do Rembertowa i Wesołej, Okuniewa i Zabrańca. Sam poligon istniał już przed I wojną światową, zaś WITU I CBBal., mieszczące się początkowo w Warszawie, przeniesione zostały do Zielonki w latach dwudziestych, a następnie były rozbudowywane w późniejszym okresie⁵. CBBal. odegrało też pewną rolę w kampanii wrześniowej 1939 r.⁶

Wojna i okupacja zmieniły diametralnie sytuację w powiecie warszawskim. Wprowadzono niemiecką administrację. Kierownicze stanowiska zajęli Niemcy (przybyli z Rzeszy, bądź pochodzący z mniejszości niemieckiej w Polsce – volksdeutsche), jednak z braku odpowiedniej liczby urzędników niemieckich, zatrudniono na niższych szczeblach także Polaków⁷ – w gminie Marki zarówno wójt, jak i pracownicy urzędu byli Polakami⁸.

Nastąpiły również zmiany w strukturze ludności, co było spowodowane przede wszystkim eksterminacja ludności żydowskiej, dokonywaną przez okupanta. Początkowo Niemcy zorganizowali getta w podwarszawskich miejscowościach (między innymi w Markach, Zielonce i Pustelniku), a następnie w 1942 r. zlikwidowali je i przewieźli żydów do dużego getta w Warszawie⁹.

Na terenie powiatu warszawskiego stacjonowały liczne jednostki policyjne oraz oddziały Wehrmachtu i Waffen SS. Ich liczebność, rodzaj oraz rozmieszczenie zmieniały się w poszczególnych latach okupacji¹⁰. Według informacji wywiadu AK (dane z połowy 1944 r.) na terenie działalności II Rejonu stacjonowało: „1053 żołnierzy niemieckich i ok. 500 z «legionów wschodnich» w Zielonce, 13 policjantów w strażnicy na Targówku oraz 46 żołnierzy w barakach koło cmentarza z pododdziału artylerii przeciwlotniczej, 163 żołnierzy i policjantów w Markach, 125 żołnierzy przy pracach fortyfikacyjnych oraz 366 żołnierzy z «legionów wschodnich» na terenie Pustelnika II, 10 żołnierzy ochrony na stacji kolejowej w Ząbkach oraz 282 żołnierzy i Ukraińców z pododdziału remontowego Luftwaffe”¹¹. Oprócz wymienionych sił okupanta – wojskowych i policyjnych – w II Rejonie działała także tzw. policja granatowa. W zwalczaniu polskiej konspiracji pomagali też volksdeutsche i konfidenci¹².

W końcu 1941 r. powstał w Zaciszu obóz pracy przymusowej. Był on przeznaczony dla osób, które nie przestrzegały zarządzeń okupanta, m. in. przetrzymywano tam chłopów za nieterminowe dostawy kontyngentów. Podobny obóz istniał w latach 1942-1943 w Pustelniku.¹³

Pierwsze dni okupacji

Wieczorem 13 września 1939 r. zgrupowanie wojsk polskich, m.in. 21 pp „Dzieci Warszawy”, broniące linii Struga-Zielonka, wobec sforsowania przez Niemców Bugo-Narwi pod Zegrzem i w związku z tym zagrożone niemieckim uderzeniem okrążającym spod miejscowości Dębe, zaczęło wycofywać się w kierunku Warszawy¹⁴.

Następnego dnia (14 września 1939 r.) na teren gminy Marki wkroczyły oddziały niemieckie¹⁵. Rozpoczęła się okupacja, która trwać miała równo pięć lat do 14 września 1944 r.¹⁶

Niemiecką administrację wojskową dość szybko zastąpiła niemiecka administracja cywilna. Już od 3.10.1939 r. urzędował w Warszawie starosta powiatu warszawskiego H. Ruppreht (pozostał na tym stanowisku do końca okupacji)17.

Pierwsze dni okupacji przebiegały spokojnie. W Zielonce wojsko niemieckie obsadziło Centrum Badań Balistycznych, na stacji zjawiła się grupa niemieckich kolejarzy¹⁸. Spokój ten okazał się krótkotrwały.

W dniu 11 listopada 1939 r. żandarmeria niemiecka aresztowała przy stacji kolejowej 11 mężczyzn¹⁹, których następnie przewieziono do pobliskiego lasu (ok. 2 km. od Zielonki w kierunku Rembertowa). Tu na niewielkiej polanie po krótkim przesłuchaniu nastąpiła egzekucja. Dwóm spośród aresztowanych udało się zbiec. Zbigniew Czapliński (student Politechniki Warszawskiej) rzucił się do ucieczki po przybyciu na miejsce kaźni, jego kolega Tadeusz Cieciera – tuż przed egzekucją²⁰. W lesie pod Zielonką zostali rozstrzelani:

Harcerze z miejscowej 86 Warszawskiej Drużyny Harcerskiej:

1. Zbigniew Dymek, lat 16, harcerz
2. Stanisław Golcz, lat 16, harcerz
3. Józef Wyrzykowski, lat 17, harcerz
4. Józef Kulczycki, lat 25, harcerz
5. Jan Rudzki, lat 38, podharcmistrz
6. Kazimierz Stawiarski, hufcowy

oraz przypadkowo zatrzymani mieszkańcy:

7. Edward Szweryn, właściciel restauracji w Zielonce
8. Aron Kaufman, właściciel sklepu rzeźniczego w Zielonce
9. Mężczyzna nieznany.

Powodem egzekucji było umieszczenie w nocy z 10 na 11 listopada, na parkanie koło dworca kolejowego ręcznie wykonanych plakatów przypominających mieszkańcom Zielonki o święcie 11 Listopada (na kartkach były wykaligrafowane słowa „Roty” M. Konopnickiej)²¹. Miało to być dziełem harcerzy²².

Żandarmerię niemiecką zawiadomił zawiadowca stacji Bohnekamp Alois, który podobnie jak inni Niemcy pełniący rozmaite funkcje w okupowanej Polsce, miał obowiązek składania meldunków o sytuacji w terenie. Informację o plakatach przekazał mu niezidentyfikowany do dziś volksdeutsch, który nie pracował na stacji, a pod koniec 1939 r. zniknął z Zielonki²³.

Egzekucja dokonana 11 listopada 1939 r. w lesie pod Zielonką²⁴ była jednym z pierwszych morderstw zbiorowych na ludności okolic podwarszawskich, poprzedziła masową zbrodnię dokonaną 27 grudnia 1939 r. w Wawrze. Zbiegli z miejsca egzekucji Z. Czaplinski i T. Cieciera przeżyli wojnę²⁵.

Mała odległość od Warszawy, będącej w powszechnym odczuciu ośrodkiem politycznym państwa pomimo działań okupanta²⁶, oraz po stawa Polaków niegodzących się z zaistniałą rzeczywistością, spowodowały już jesienią 1939 r. i wiosną 1940 r. powstanie licznych organizacji konspiracyjnych w powiecie warszawskim²⁷, w tym również na terenie gminy Marki. Były to: Polska Niepodległa, ZOR (Związek Odbudowy Rzeczypospolitej), „S” (Strzelec), Oddział Wojskowy PPS, Muszkieterowie²⁸. Najważniejszą jednak i dominującą organizacją był Związek Walki Zbrojnej. W rejonie Marki pierwsze struktury organizacyjne powstały już w końcu 1940 r.²⁹ ZWZ, a następnie Armia Krajowa w wyniku akcji scaleniowej wchłonęły, choć nie wszystkie, powstałe wcześniej organizacje konspiracyjne³⁰.

1. Badania źródłowe do 1999 r.
2. Po II wojnie status gmin miejskich uzyskały – Zielonka (1960), Marki (1967), Ząbki (1967).
3. Bardzo często określane są jako osiedla. Witold Wierzbowski, „Zarys monograficzny powiatu warszawskiego przed wybuchem wojny 1939 r. oraz w okresie okupacji niemieckiej”, Warszawa 1971, str. 1.
4. W czasie okupacji korzystali z niej także mieszkańcy Zielonki – pociągi linii normalnotorowej chodziły rzadko i tylko w kierunku Warszawa Wschodnia.
5. “70 lat Wojskowego Instytutu Technicznego Uzbrojenia 1926-1996”, praca zbiorowa, wydawca WITU, Zielonka 1996.
6. W sierpniu 1939 r. na terenie Centrum Badań Balistycznych zainstalowała się Brygada Pościgowa – specjalna grupa samolotów myśliwskich do obrony obszaru powietrznego Warszawy. Brygada działała do 6 września, startowała z lotnisk polowych m.in. z lotniska polowego pod Zielonką. Janusz Odziemkowski, „Warszawa w wojnie obronnej 1939 roku”, Warszawa 1989, str. 26. Krzysztof Dunin-Wąsowicz, Warszawa w latach 1939-1945″, Warszawa 1984, t. 5, str. 24-25. Zbigniew Pączkowski, „Centrum Badań Balistycznych w kampanii wrześniowej 1939 r.” [W:] ,, Problemy techniki Uzbrojenia i Radiolokacji. Wspomnienia z historii Poligonu Zielonkowskiego”, Zielonka 1996, Z. 57, str. 63-65.
7. W. Wierzbowski, op. cit., str. 7.
8. Włodzimierz Konikowski, Karol Sokołowski, Wspomnienia, zbiory środowiska Żołnierzy II Rejonu ,,Celków” VII Obwodu „Obroża”.
9. Władysław Ważniewski, „Na przedpolach stolicy 1939-1945″, Warszawa 1974, str. 122-125.
10. Oprócz żandarmerii i służby bezpieczeństwa były jeszcze formacje policji kolejowej, policji chroniącej fabryki i inne. Jolanta Adamska, „Kronika ruchu oporu w okupacyjnym powiecie warszawskim w latach 1939-1944″, Rocznik Mazowiecki 1974, t. 5, str. 221-222.
11. Jacek Zygmunt Sawicki, „VII Obwód Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej «Obroża», Warszawa 1990, str. 25.
12. W. Konikowski, K. Sokołowski, op. cit.
13. W. Wierzbowski, op. cit., str. 7. J. Adamska, op. cit., str. 220.
14. J. Odziemkowski, op. cit., str. 106.
15. W nocy 14/15.09.1939 r. 3 armia niemiecka zamknęła pierścień okrążenia wokół Warszawy od strony wschodniej. Władysław Bartoszewski, „1859 dni Warszawy”, Kraków 1984, str. 45.
16. “Datę 14.09.1944 przyjmuję za Encyklopedią Warszawy (Warszawa 1994, str. 225), według K. Dunina-Wąsowicza (op. cit., str. 342) wojska radzieckie zajęły prawobrzeżną Warszawę – Pragę 13.09.1944 r.
17. J. Adamska, op. cit., str. 219-220.
18. K. Sokołowski, op. cit.
19. Ludomir Łękawski, Wspomnienia, zbiory środowiska Żołnierzy II Rejonu „CelKÓW” VII Obwodu „Obroża”.
20. Odpis protokołu spisanego z inż. Tadeuszem Ciecierą w dniu 1.11.1946 r. w sprawie mordu dokonanego przez Niemców w Zielonce w dniu 11.11.1939 r. Oryginał znajduje się w archiwum Szkoły Podstawowej nr 1 w Zielonce.
21. Tak podają: Władysław Bartoszewski, „Warszawski pierścień śmierci 1939 – 1944″, Warszawa 1970, str. 52 – 53; K. Sokołowski, L. Łękawski, op. cit. Natomiast Antoni Włodarczak wspomina, iż plakaty zawierały hasła podnoszące Polaków na duchu – „Jeszcze Polska nie zginęła…”. A. Włodarczak, Wspomnienia, zbiory środowiska Żołnierzy II Rejonu „Celków” VII Obwodu „Obroża”.
22. Takie są przypuszczenia (K. Sokołowski, op. cit.), jednak nigdzie nie znalazłam jednoznacznego potwierdzenia tej hipotezy. Jest jednak rzeczą zastanawiającą, iż na dziewięciu straconych w egzekucji – sześciu było harcerzami.
23. A. Włodarczak, op. cit.
24. Dziś na miejscu kaźni stoi pomnik – został odsłonięty 19 lipca 1960 r. Obok bryły pomnika, w miejscu wykonania egzekucji stoi żelazny krzyż. Ciała rozstrzelanych ekshumowano po wojnie i pochowano we wspólnej mogile przy głównej alei cmentarza w Zielonce (osobno pochowany jest Stanisław Golcz). Włodzimierz Konikowski, „Miejsca pamięci, walki i straceń na terenie II Rejonu AK «Celków», Marki-Zielonka-Ząbki”, 1998 I. str. 14, zbiory środowiska Żołnierzy II Rejonu „Celków” VII Obwodu „Obroża”.
25. Michał Gawałkiewicz, „Hitlerowska egzekucja 11 listopada 1939 roku”, „Stolica” nr 47 / 19.11.1978.
26. 12.10.1939 Dekret Adolfa Hitlera o utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa (dekret wszedł w życie 26.10.1939 r.). Siedzibą Urzędu GG był Kraków (od 13.11.1939 r.).
27. Z. Sawicki, op. cit., str. 27 – 36, str. 72.
28. Eugeniusz Broma, Ryszard Jędrzejewski, Zygmunt Nazarczenko, Karol Sokołowski, Zdzisław Zieliński, Wspomnienia, zbiory Środowiska Żołnierzy II Rejonu „Celków VII Obwodu „Obroża”.
29. Kazimierz Krzyżak, „VII Obwód «Obroża» Okręgu Warszawskiego. «Dywizja» na przedpolu Warszawy” [w:] „Na przedpolu Warszawy”, z. 1, maj 1994 r., str. 9.
30. K. Krzyżak, op. cit., str. 15-16. Andrzej Krzysztof Kunert, „Ilustrowany przewodnik po Polsce Podziemnej 1939 – 1945″, Warszawa 1996, str. 446.

Magdalena Yacoub