Wieś Chrzęsne koło Tłuszcza wzmiankowana jest po raz pierwszy w źródłach w 1525 r. Była wówczas własnością Jana Wojsławskiego, kanonika płockiego i warszawskiego, pisarza ziemskiego łomżyńskiego. Jego nagrobek znajduje się do dzisiaj w katedrze łomżyńskiej. W XVII w. właścicielem Chrzęsnego był Stefan Dobrogost Grzybowski, syn podkomorzego warszawskiego Mikołaja, w 1613 r. wzmiankowany jako dworzanin i stolnik króla Zygmunta III Wazy. Później Grzybowski został starostą kamieńczykowskim (Kamieńczyka koło Wyszkowa), a w 1620 r. podkomorzym warszawskim. W 1623 r. awansował na urząd starosty warszawskiego, w końcu 1633 r. został kasztelanem lubelskim, a więc i senatorem. Wywodził się ze starego rodu szlacheckiego herbu Prus spod Mławy. Zmarł po roku 1644. W Chrzęsnem zbudował sobie w 1635 r. murowany pałac późno renesansowy, zachowany do dzisiaj. Żonaty był z Marią Joanną Petigerówną, córką barona Sebastiana Petigera, damą dworu królowej Konstancji Habsburżanki, drugiej żony Zygmunta III Wazy.
Stefan Dobrogost Grzybowski był dziedzicem wielu wsi, w tym Płocka w ziemi wiskiej, Ożarowa, Garbatki, Mrokowa i Krakowian koło Warszawy. Jego majątki odziedziczył syn Jan, starosta warszawski. Starsza córka Stefana Dobrogosta, Anna, przeżyła aż trzech mężów, młodsza Urszula wyszła za wojewodę płockiego Jana Kazimierza Krasińskiego, który zapoczątkował wielką karierę tego rodu.
Po Grzybowskich właściciele Chrzęsnego zmieniali się dość często. Byli to kolejno: skarbnik urzędowski (od Urzędowa na Lubelszczynie) Stanisław Skarbek Kiełczewski, kasztelan mazowiecki Teodor Szydłowski, pisarz wielki litewski Antoni Michał Pac i od 1781 r. – biskup inflancki niesławnej pamięci Józef Kossakowski. Znany ten przedawczyk i zdrajca targowicki odpokutował za swe czyny po wybuchu insurekcji warszawskiej 17 kwietnia 1794 r. Aresztowany przez wzburzony lud i uwięziony w Arsenale, pod naciskiem lewicy powstańczej został 9 maja skazany na śmierć z wyroku Sądu Kryminalnego Księstwa Warszawskiego. Tegoż dnia zginął na szubienicy na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, naprzeciw kościoła Bernardynów. Jego majątki zostały skonfiskowane na potrzeby obrony ojczyzny.
Jeszcze przed jego śmiercią w posiadanie Chrzęsnego weszli kolejno starosta międzyleski Franciszek Przemski (1787), a następnie cześnik lwowski Tomasz Kubin de Tilly (od 1789). W XIX w. właścicielami pałacu byli: radca stanu Królestwa Polskiego Antoni Siarczyński, a potem Mateusz Morawski.
W latach 1840-1859 pałac należał do znanego działacza politycznego, przywódcy ziemian i stronnictwa Białych w Powstaniu Styczniowym, reformatora gospodarki, Andrzeja Zamoyskiego (1800-1874). Po jego przymusowej emigracji w pałacu zamieszkali Marian i Floretyna Koskowscy, a następnie ich córka Ewa, żona Miłosza Kotarbińskiego (1854-1944), malarza, ilustratora, pedagoga, kompozytora i krytyka artystycznego, absolwenta prywatnej szkoły malarskiej Wojciecha Gersona i Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Wielokrotnie odznaczany srebrnymi i złotymi medalami Kotarbiński ilustrował książki, malował pejzaże podczas wakacji spędzanych w Chrzęsnem, zdobył I nagrodę w konkursie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie za kompozycję Pod strażą aniołów, znajdującą się dzisiaj w kaplicy cmentarnej w Jadowie. Wszechstronnie wykształcony i oczytany, niezrównany gawędziarz i narrator, znany był z prawości charakteru. Obrazy swe wystawiał w Warszawie, Krakowie, Wilnie i Berlinie. Zasłużył się szczególnie w szkolnictwie artystycznym. Założył prywatną szkołę malarstwa i rysunku w Warszawie, organizował Szkołę Sztuk Pięknych (dzisiejszą ASP), był jej profesorem i przez kilka lat dyrektorem. W 1929 r. przeszedł na emeryturę. Muzykalny i obdarzony pięknym głosem, żywo uczestniczył w życiu muzycznym, śpiewając w chórze Lutnia, komponując pieni i pisząc do nich teksty. Pisywał też bajki, fraszki, aforyzmy i humoreski. Większość jego dorobku literackiego przepadła niestety podczas Powstania Warszawskiego 1944 r.
Kotarbińscy utrzymywali bliskie związki z właścicielem pobliskiej Mokrej Wsi, Julianem Maszyńskim (1847-1901) i jego żoną Stanisławą z Koskowskich (1862-1937), siostrą Ewy. Maszyński także był znanym malarzem i ilustratorem. Po ukończeniu prywatnej szkoły Gersona studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium, potem w pracowni Jana Rosena na Montmartrze w Paryżu. W Warszawie współpracował z tygodnikiem ilustrowanym, ilustrował wiele książek, m.in. Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza i Marii Rodziewiczówny. Dzięki wielu nagrodom i znacznej popularności stał się zamożnym artystą. Majątek Mokra Wie wniosła mu w posagu żona. Maszyński tworzył obrazy rodzajowe, pejzaże tatrzańskie, arabskie (podczas pobytu w Algierze), akwarele, rysunki, dzieła religijne i ołtarzowe. Wystawiał swe prace w Warszawie, Wilnie, Lwowie, Chicago, Berlinie, Petersburgu, Kijowie, Mińsku Białoruskim i Wiedniu. Był też wziętym pedagogiem, członkiem honorowym Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, współzałożycielem chóru Lutnia.
Kotarbińscy i Maszyńscy przyjaźnili się z czołowym przedstawicielem polskiego impresjonizmu Władysławem Podkowińskim (1866-1895), podkochującym się w urodziwej pani Ewie Kotarbińskiej. Podczas kilkakrotnych jego pobytów w Chrzęsnem i Mokrej Wsi (1891, 1892) artysta ten namalował tak znane dzieła, jak Chłopiec w stawie – Mokra Wieś, Poranek – sad w Chrzęsnem, Spotkanie na drodze, portret Wincentyny Karskiej na ogrodowej ścieżce – portret Stanisławy Maszyńskiej, W ogrodzie. Ten ostatni obraz przedstawia dwóch synów Miłosza Kotarbińskiego – Tadeusza (1886-1981), przyszłego światowej sławy filozofa, logika i pragmatyka oraz Mieczysława (1890-1943) – znanego później grafika i projektanta rzemiosła artystycznego i wnętrz. Kotarbińscy mieli ponadto synów Janusza, wybitnego później cukrownika oraz Kazimierza.
W końcu XIX w. Chrzęsne znalazło się we władaniu rodziny Karskich. Gospodarowała tutaj aż do reformy rolnej przeprowadzonej przez władze PRL w 1944 r.
W odległości 3 km na południowy wschód od Chrzęsnego, przy drodze z Tłuszcza do Sulejowa, w miejscu zajmowanym przez szkołę podstawową, znajdował się niegdyś folwark Ulasek, własność prof. Tytusa Babczyńskiego (1830-1910), wybitnego fizyka i matematyka, wykładowcy na kilku warszawskich uczelniach: Szkole Sztuk Pięknych, Szkole Głównej i powstałego na jej bazie Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Później właścicielami byli Wiśniewscy, m.in. lekarz i społecznik, jadowski Judym, Ludwik (1867-1942). Jego brat Marian Wiśniewski żonaty był z córką malarza Zdzisława Jasińskiego, Jadwigą. W okresie okupacji hitlerowskiej w Ulasku znaleźli schronienie znani artyści i uczeni, w tym malarka Aleksandra Jasińska-Nowicka, znany dziś rysownik, popularyzator sztuki i gawędziarz Szymon Kobyliński oraz filozofowie Maria i Stanisław Ossowscy.
Podstawowa literatura:
- Przewodnik. Mazowsze Północne, oprac. zbior., Warszawa 1998.
- T.S. Jaroszewski, W. Baraniewski, Po pałacach i dworach Mazowsza, cz. I, Warszawa 1997.
- Polski Słownik Biograficzny, odpowiednie hasła.
- A. Boniecki, Herbarz polski, t. VII, Warszawa 1904.
Wieści Podwarszawskie
nr 22/1999
+ There are no comments
Add yours