Jerzy Lipman (1922-1983)

Jako student szkoły filmowej zobaczyłem etiudę, którą – jeżeli dobrze pamiętam zrealizowała Ewa Petelska. Nie pamiętam tytułu tej etiudy, nie pamiętam o co w niej chodziło, ale było tam sfotografowane brudne okienko piwnicy, a za nim ulica z widocznymi nogami przechodzących ludzi. Nie wiem jak to wytłumaczyć, ale było to ujęcie tak zmysłowe, tak plastyczne, a na tle ówczesnej socrealistycznej konwencji – bezinteresowne, że zachwyciło mnie ono i pamiętam je do dziś. W tym jednym ujęciu zobaczyłem nagle coś z prawdziwego kina, pomyślałem od razu: to jest człowiek z którym muszę robić następną etiudę.

Tym człowiekiem był Jerzy Lipman, studentem zaś, który chciał z Lipmanem zrealizować swoją etiudę – Andrzej Wajda. Udało się im tego dokonać w 1951 r. Jerzy Lipman był autorem zdjęć do etiudy Wajdy pt. “Ceramika iłżecka”.

Jerzy Lipman, jeden z najwybitniejszych polskich operatorów filmowych urodził się 10 kwietnia 1922 r. w Brześciu nad Bugiem w zamożnej rodzinie żydowskiej. Dzieciństwo i wczesną młodość spędził w Wołominie. Ojciec Lipmana pracował na jednym z kierowniczych stanowisk w wołomińskiej hucie szkła.

Z całą pewnością życiorys artystyczny Jerzego Lipmana jest imponujący. Współpracował z najwybitniejszymi polskimi i europejskimi reżyserami, m.in. z wspomnianym Andrzejem Wajdą, z którym oprócz “Ceramiki iłżeckiej” zrealizował także: “Pokolenie” (1954), “Kanał” (1956) “Lotną” (1959) oraz “Popioły” (1965). Lipman był autorem zdjęć do słynnego filmu Romana Polańskiego “Nóż w wodzie” (1961). Współpracował również z Jerzym Kawalerowiczem (“Cień” – 1956, “Rozwodów nie będzie” – 1963), Jerzym Hoffmanem (“Gangsterzy i filantropi” – 1962, “Prawo i pięść” – 1964, “Ojciec” – 1967, “Pan Wołodyjowski” – 1968), Andrzejem Munkiem (“Zezowate szczęście” – 1960). Często do współpracy Jerzego Lipmana zapraszali także: Jerzy Passendorfer, Jan Rybkowski, Aleksander Ford czy wybitni światowi reżyserzy jak: Claude Chabrol, Jean – Luc Godard, Francois Truffaut, Renzo Rosselini czy Marcel Ophüls.

Niezwykłe losy Jerzego Lipmana w czasie II wojny światowej mogłyby być kanwą do napisania sensacyjnej książki czy nakręcenia filmu, może to się kiedyś stanie. Tymczasem już teraz warto przedstawić kilka faktów z tego okresu życia operatora.

We wrześniu 1939 r. Lipman wspólnie ze swoim przyjacielem Pawłem R. i jego ojcem próbował przedostać się na wschód. Niestety, za Brześciem złapali ich Niemcy i kazali wracać. Wrócili do Wołomina, gdzie Żydzi najpierw nosili opaski a potem przeniesiono ich do getta. Dom, w którym mieszkał Jerzy Lipman był usytuowany na jego skraju i Lipman korzystając z tego, często wymykał się z getta przez parkan, jak sam często wspominał: “wycieczki na aryjską stronę podbudowywały go psychicznie”.

Wiosną 1942 r. Lipmana i Pawła R. przeniesiono do obozu w Izabelinie, gdzie pracowali przy torfowiskach. Ojciec Pawła był lekarzem i jesienią tego roku żandarm, którego wyleczył, w dowód wdzięczności poinformował go, że obóz będzie zlikwidowany i wszyscy zostaną przetransportowani do Treblinki. Wszyscy trzej, Lipman, Paweł i jego ojciec, uciekają po zmroku z Izabelina. Docierają do Warszawy, gdzie w nasłuchu radiowym u Osóbki-Morawskiego pracowała Zofia, starsza o kilka lat siostra Lipmana. Zofia, dzięki swoim kontaktom, załatwiła uciekinierom fałszywe meldunki, natomiast Lipman korzystając z pomocy kolegi z Kobyłki, który miał ojca organistę na plebani – metryki urodzenia. Dzięki tym dokumentom, udało im się w magistracie zdobyć oficjalne kenkarty. I tak Jerzy Lipman stał się Jerzym Lipińskim. Ciągle jednak dużym problemem był brak stałego mieszkania, dlatego Lipman z Pawłem i jego ojcem nocowali najczęściej w bramach kamienic, głównie w małych miasteczkach pod Warszawą. W końcu udaje im się znaleźć lokum u kolegi Jerzego Lipmana z liceum Władysława IV, w tramwajarskiej czynszówce na rogu Towarowej i Alei Jerozolimskich.

W pewnym momencie Lipman spotyka kolegę z podstawówki w Wołominie, Gienia P., którego szwagier – pół Polak, pół Niemiec miał firmę budowlaną na Okęciu. Gienio pracował u niego w charakterze przewodnika, który woził na Wschód robotników, pracujących na budowach prowadzonych przez niemiecką organizcję Todta. Gienio złożył Lipmanowi propozycję, że chce być jego pomocnikiem. Lipman propozycję przyjmuje. W trakcie jednej z takich podróży, zimą 1943 r., przysiadł się do nich oficer SS, który dobrze mówił po polsku. Zaczęli grać w pokera i Lipman wygrał od niego duże pieniądze. Oficer doceniając świetną grę Lipmana, zaproponował mu rewanż. Wręczył mu swoją wizytówkę (nazywał się Adam Śledziński) i zaprosił do Mińska, gdzie przebywał. Koledzy uznali, że to szaleństwo, ale Lipman postanowił pojechać do Śledzińskiego. Przez kilka dni grali w pokera i chodzili po niemieckich knajpach. Kiedy Lipman oznajmił Śledzińskiemu, że musi wracać do Warszawy, ten zaproponował, iż korzystając z urlopu, chętnie z nim pojedzie. W tym czasie Jerzy Lipman należał już od roku do podziemnych struktur PPS-u, zajmując się dostarczaniem broni dla podziemia. W Warszawie Śledziński oznajmia Lipmanowi, że nie zamierza wracać do jednostki i że ukradł z niej dokumenty in blanco i stemple, które śmiało mogą posłużyć jako wzór do podróbek. Lipman przekazuje, za pośrednictwem siostry, tę cenną zdobycz fałszerzom z podziemia. Śledziński i Lipman postanawiają zmienić swoją tożsamość i wstępują, oczywiście tylko na papierze, do pewnej jednostki Luftwafenbau, stacjonującej gdzieś pomiędzy Smoleńskiem a Mińskiem. Następnie poszli na ulicę Rakowiecką, do centrali zaopatrzenia Luftwaffe po nowe uniformy, Śledziński pozostał przy stopniu oberlejtnanta, Jerzy Lipman natomiast został jego adiutantem. Wspólnie wyjeżdżają do Berlina. Później Lipman często wyjeżdżał do Francji, Austrii, Włoch, gdzie m.in. próbował zdobywać broń dla podziemia.

W kwietniu 1944 r. Jerzego Lipmana dotknęła tragedia. Została aresztowana jego siostra Zofia. Lipman podejmuje próbę jej uwolnienia, niestety bez skutku. Wtedy przyszedł mu do głowy pomysł wyjazdu do Mediolanu, aby zdobyć pieniądze na wykupienie siostry. W Mediolanie dochodzi do strzelaniny. Lipman wspólnie z kolegami zjawia się po broń, którą mieli dostarczyć Polakom włoscy partyzanci. Jednak broni nie ma i Lipman razem z kolegami zaczynają rozbrajać włoskich żołnierzy. Na dworcu w Mediolanie spotykają samotnego Niemca, esesmana, który stawia opór. Dochodzi do strzelaniny, podczas której Lipman zostaje ranny w udo, natomiast Niemiec w pierś. W momencie gdy nadjeżdża patrol, koledzy Lipmana uciekają. Natomiast obaj ranni – Lipman (w niemieckim mundurze) i Niemiec trafiają do szpitala. Nieprzytomny Niemiec mówi w malignie, że go napadnięto i że jednym z napastników był Lipman. Ten tłumaczy, że starał się Niemcowi pomóc. Jerzy Lipman ma szczęście, kula w nodze nie pochodzi z broni Niemca, a kula w piersi tegoż nie pochodzi z broni Lipmana. Jednak Lipman boi się, że Niemiec odzyska przytomność i wszystko się wyda. Pod pretekstem bezsenności, prosi o pastylki, które ukradkiem podaje nieprzytomnemu Niemcowi. Boi się również, że podczas zabiegów pod narkozą sam mógłby się wygadać i z tego powodu wszystkie bolesne operacje nogi przechodzi bez znieczulenia. Ranny Niemiec niedługo potem umiera, a Lipmana Niemcy odznaczają medalem za odwagę. Niemcy, z powodu alianckich bombardowań, często przenosili Lipmana do innych szpitali. Podczas takich przenosin, Lipman nie zwracając uwagi na kulejącą nogę ucieka, próbuje przedostać się do neutralnej Szwajcarii, jednak na wieść o wybuchu Powstania w Warszawie, wraca do walczącej stolicy.

Jerzy Lipman był nie tylko wybitnym opreatorem, ale również niezwykłym człowiekiem. Jerzy Kawalerowicz tak go wspomina:

Jurek Lipman był nie tylko utalentowanym operatorem, ale i wspaniałym kolegą. […] Lipman należał do tych operatorów, którzy są czymś więcej niż tylko operatorami obrazu, zawsze można go było śmiało nazwać współtwórcą filmu.

Natomiast we wspomnieniu Jerzego Hoffmana tak się zapisał: