Stefan Nasfeter (1879 – 1952) 

Stefan Nasfeter, niejednoznaczna acz znacząca postać dla Wołomina międzywojennego, urodził się w Pułtusku w 1879 r. W latach 1896-1897 mieszkał w Opinogórze, gdzie wraz ze swym bratem Julianem, nauczycielem, prowadzili tajne nauczanie języka polskiego i historii wśród wiejskich dzieci. Następnie, w 1897 r. wstąpił do Szkoły Telegraficznej w Warszawie i rozpoczął pracę w Telegrafie Warszawskim, którą kontynuował do wybuchu I wojny światowej.¹

Jego akta osobowe w Centralnym Archiwum Wojskowym w Rembertowie mówią o działalności konspiracyjnej Nasfetera od początku XX w. Pracując dodatkowo w fabryce Lilpopa wszedł w kontakt z PPS, który utrzymywał do 1917 r. Tam też poznał Feliksa Filipowicza,² z którym wspólnie organizowali wiece, i z którego rady i pomocy Nasfeter wielokrotnie korzystał. W 1905 r., po wybuchu strajku pracowników Poczty i Telegrwoafu, Nasfeter został wybrany do komitetu strajkowego, który miał koordynować działania protestujących. Poza tym Stefan Nasfeter w znaczący sposób przyczynił się do podtrzymania strajku na warszawskiej Głównej Poczcie, której pracownicy przystępowali do protestu z pewnymi oporami.³

Pracując w Telegrafie Nasfeter wielokrotnie przechwytywał szyfrowaną korespondencję między władzami carskimi i ich przedstawicielami na ziemiach polskich. Depesze te przekazywał następnie niepodległościowej organizacji studenckiej Uniwersytetu Warszawskiego oraz przedstawicielom warszawskich gazet; z informacji tych często też korzystał wywiad PPS. Poza tym Nasfeter przeciwdziałał akcjom sabotażowym pracowników telegrafu ? Rosjan, którzy celowo wstrzymywali terminowe depesze cara, ułaskawiające skazańców politycznych.⁴ Sam Nasfeter także przeprowadzał akcje dywersyjne. W celu przerwania łączności telegraficznej między Cesarstwem a ziemiami dawnego Królestwa Polskiego i Europą podejmował próby rozkopywania i niszczenia kabli telegraficznych, jak również podkładał bomby pod słupy rozdzielcze, co na dłuższy czas przerywało komunikację.⁵ Za swoją działalność i uczestnictwo w manifestacjach był trzykrotnie aresztowany.

W listopadzie 1918 r. Stefan Nasfeter brał udział w akcji rozbrajania okupanta w Rembertowie i okolicach, zaś w 1920 r. współpracował z władzami wojskowymi przy budowie fortyfikacji, przechodzących przez majątek jego żony. Dostarczał także materiały pod budowę zasieków na czas walk podczas wojny polsko-bolszewickiej.

Małżeństwo Stefana Nasfetera z Heleną Reniewicką, właścicielką tzw. klucza ręczajskiego pod Wołominem, było powodem jego osiedlenia się w tym mieście. Od tego momentu Nasfeter wraz z żoną dali się poznać jako filantropi wspomagający wiele społecznych przedsięwzięć w Wołominie. Stefan Nasfeter przyjaźnił się z ówczesnym proboszczem – księdzem Janem Golędzinowskim. W pamięci mieszkańców zachowały się wspomnienia “dziedzica” Nasfetera, który co niedziela wraz z żoną przyjeżdżał bryczką na mszę o godzinie 10.00 i zasiadał w miejscu opatrzonym swoją metalową wizytówką.⁶ Nasfeterowie wspomagali proboszcza przy budowie nowego kościoła pw. Matki Bożej Częstochowskiej. W kinie “Oaza” należącym do Nasfetera odbył się cykl projekcji filmu “Król Królów”, z którego dochód został przeznaczony na potrzeby kościoła.⁷ Z fundacji Nasfeterów powstał ołtarz św. Teresy w bocznej nawie kościoła, gdzie umieszczone zostały figury ich patronów – św. Heleny i św. Stefana. Przekazali także parafii duży obszar łąkowo-leśny, który został przeznaczony na nowy cmentarz.⁸

Małżeństwo Nasfeterów pełniło wiele społecznych funkcji w mieście. Stefan Nasfeter był prezesem Rady Nadzorczej Kasy Spółdzielczej, prezesem Stowarzyszenia Właścicieli Nieruchomości, czy wreszcie Domu Ludowego w Wołominie.⁹ Nasfeterowie patronowali wołomińskiej Polskiej Macierzy Szkolnej.¹⁰ Byli także rodzicami chrzestnymi sztandaru cechu. Małżonkowie angażowali się również w powstanie pomnika Obrońcom Ojczyzny 1920 – byli głównymi fundatorami tej inwestycji, Stefan zaś został wybrany prezesem komitetu budowy pomnika.

Nasfeterom Wołomin zawdzięcza także kino. Przed 1927 r. w mieście pojawiło się kino “Oaza”, którego właścicielem był Stefan Nasfeter. Kino mieściło 150 osób i zdecydowanie wygrywało konkurencję z “Wenedą” – drugim kinem istniejącym w Wołominie.¹¹ Zaangażowanie Nasfetera w przemysł filmowy nie ograniczało się jedynie do wołomińskiego kina. Był także właścicielem wytwórni filmowej w Warszawie “Biuro Filmowe Stefan Nasfeter”, w której zrealizowano dwa filmy. W 1937 r. powstał “Ty, co w Ostrej świecisz Bramie” z Kazimierzem Junoszą-Stępowskim w roli głównej. Rok później wytwórnia zrealizowała obraz “Kobiety na sprzedaż”, film w doskonałej obsadzie, traktujący o procederze zmuszania Polek do nierządu za granicą. Produkcję trzeciego filmu – “Inżynier Szeruda” przerwała II wojna światowa.¹²

Lata wojenne zapisały się tragicznie dla rodziny Nasfeterów. Helena Nasfeterowa ukrywała w majątku Żydów; w czasie wojny mieszkańcy majątku donosili im codziennie przygotowywane przez nią pożywienie.¹³ Jednakże według relacji P. Matusiaka i R. Kosieradzkiego, Nasfeter “wysługiwał się Niemcom, przyjmował ich, utrzymywał z nimi zażyłe stosunki”.¹⁴ Trudno dziś ustalić przyczyny takiego postępowania. Być może chciał w ten sposób chronić żonę, która – w związku z żydowskim pochodzeniem – sama narażona była na niebezpieczeństwo. W maju 1944 r. oddział AK pod dowództwem Romana Kosieradzkiego, składający się z około dziesięciu osób, wkroczył do majątku Nasfeterów i, w ramach kary, zabrał konia z wozem, siodło, krowę i kilka świń, zaś Helena Nasfeterowa otrzymała ostrzeżenie.¹⁵

Nasfeterowie przeżyli wojnę mieszkając w Wołominie, ale ostatnie lata spędzili w Warszawie, mieszkając przy ulicy Stalowej. Helena Nasfeterowa zarabiała na życie udzielając lekcji francuskiego.¹⁶ Stefan zmarł w 1952 r., jego żona trzynaście lat później. Zostali pochowani na cmentarzu Powązkowskim w rodzinnym grobowcu Nasfeterów i Reniewickich. Nazwy dzielnic Wołomina i Kobyłki – Helenówka i Stefanówka są jednymi z niewielu pamiątek po Nasfeterach w tych stronach.

Przypisy:

1. Relacja Stefana Nasfetera, Akta osobowe w Centralnym Archiwum Wojskowym w Rembertowie, teczka symbol: odrzuc. 4,4,1938.
2. Feliks Filipowicz (1869-1941) – białostocki działacz niepodległościowy, pierwszy po odzyskaniu niepodległości Prezes (przewodniczący) Rady Miejskiej w Białymstoku, propagator sportu.
3. Relacja Feliksa Szymerskiego, Akta osobowe w Centralnym Archiwum Wojskowym w Rembertowie, teczka symbol: odrzuc. 4,4,1938.
4. Relacja Stefana Nasfetera, Akta osobowe, op. cit.
5. Relacja Henryka Jarockiego, Akta osobowe, op. cit.
6. Z. Michalik, Fragmenty działalności Stefana Nasfetera w Wołominie, maszynopis w Ośrodku Dokumentacji Etnograficznej w Wołominie.
7. J. Stryjek, Kalendarium Wołomina do 1939, Wołomin 2004, s. 31.
8. Teren pod cmentarz zakupił ksiądz Leon Jackowski, który był proboszczem w Wołominie po księdzu J. Golędzinowskim. Nasfeterowie ofiarowali połowę placu. M. Kubacz, Śladami księdza Golędzinowskiego męczennika za wiarę i Ojczyznę, “Rocznik Wołomiński”, t. 2, Wołomin 2006, s. 283.
9. J. Stryjek, op. cit., s. 39.
10. L. Hass, Wołomin w okresie międzywojennym, (w:) Dzieje Wołomina i okolic, pod red. L. Podhorodeckiego, Warszawa 1984, s. 107.
11. Spis kinoteatrów w Polsce na rok 1927 wg Kalendarza Wiadomości Filmowych, Warszawa 1927, s. 79; Z. Michalik, op. cit.
12. G. Dudzik, J. Boguszewska, Nasfeterowie, Ząbki 2004, s. 12-21.
13. Relacja Janusza Nasfetera w filmie “Piękne lata niewoli”, 1996, reż. Grzegorz Królikiewicz.
14. S. Kielak, Dzieje obwodu AK “Rajski Ptak” – “Burak”, Gdańsk – Tłuszcz 2008, s. 181.
15. Ibidem, s. 181-182.
16. Karta Rejestracji Centralnego Komitetu Żydów, Helena Nasfeter, nr 19406,  Żydowski Instytut Historyczny Warszawa.

Jolanta Boguszewska