Wincenty Kowalski
Ur. 16 VII 1861 w Warszawie − zm. 19 V 1935 w Wołominie.
Technik mechanik, s. Józefa – producenta powozów i karoserii do powozów we własnej Fabryce Powozów przy ul. Senatorskiej róg Elektoralnej i Julii z d. Gałczyńskiej, zmarłej z rozpaczy po utracie krewnych w powstaniu styczniowym. Ojciec wyemigrował do Ameryki z dwoma kilkunastoletnimi braćmi Wincentego, który jako 3-letnia sierota został w Warszawie pod opieką dalszych krewnych. Dwukrotnie żonaty: z Franciszką z d. Tryfon (zm. 1901) i Stanisławą z d. Lipską (1881–1954), ojciec dwojga dzieci z pierwszego małżeństwa oraz Edmunda Leonarda (1903–1980) − syna z drugiego małżeństwa. Uczeń 8-klasowego (ukończył cztery klasy) Gimnazjum Męskiego Kazimierza Kulwiecia przy pl. Trzech Krzyży 8 w Warszawie, uczeń poznający tajniki rzemiosła ślusarsko-tokarskiego w Fabryce Machin i Odlewów Żelaznych Konstanty Rudzki i Spółka przy ul. Solec w Warszawie (1875−1879). Artylerzysta w wojsku rosyjskim w Mińsku Litewskim (1882–1887). Pracownik m.in. Fabryki Maszyn Rolniczych i Grzebieni hr. Krasińskiego przy ul. Czerniakowskiej w Warszawie (1880–1882), mechanik w Warsztatach Żeglugi Parowej Maurycego Fajansa na Solcu w Warszawie, pracownik Fabryki Kotłów Parowych W. Fitzner i K. Gamper w Dąbrowie Górniczej, główny majster w Fabryce Maszyn Rolniczych i Odlewni Żelaza Wacława Moritza (filia) w Berdyczowie k. Kijowa (1898), główny mechanik w Towarzystwie Fabryki Motorów „Perkun” przy ul. Grochowskiej (obecnie nr 309/317) w Warszawie.
Działał w Warszawie, Dąbrowie Górniczej, Rydze, Dorpacie, Lwowie, Berdyczowie (kwiecień 1898–8 V 1898) i w Wołominie. Pod ps. „Gawęda” wszedł do tzw. „Wielkiego Proletariatu” – pierwszej partii polskiej klasy robotniczej „Proletariat” (1879), bliski współpracownik Ludwika Waryńskiego, współorganizator Związku Robotników Polskich (do 1892), członek Centralnego Zarządu Związku Kas Oporu, organizator kas oporu (kas zapomóg dla strajkujących), współorganizator partii Socjaliści Polscy (przekształconej w Polską Partię Socjalistyczną), mąż zaufania PPS (1893–1911), członek Warszawskiego i Centralnego Komitetu Robotniczego. Organizator (od podstaw) struktury organizacyjnej PPS w Zagłębiu Dąbrowskim. Jako mechanik wyprodukował własnoręcznie maszynę drukarską, na której w mieszkaniu Zofii i Jana Rosołów ps. „Ojciec”, „Stary” przy ul. Przemysłowej 21 w Warszawie drukowano współredagowane przez niego nielegalne odezwy. Organizator strajku w fabryce Rudzkiego w Warszawie, podczas agitacji robotników rozpoznany przez agentów carskich.
Wyjechał na Kresy południowo-wschodnie Rzeczypospolitej, do Lwowa i Berdyczowa (obecnie Ukraina), pracował jako główny majster w fabryce w Berdyczowie, wprowadził szereg ulg dla robotników, m.in. zakaz bicia. 8 V 1898 aresztowany w fabryce, do aresztu został odprowadzony manifestacyjnie przez 1500 robotników, następnie był więziony w Kijowie, w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej (cela nr 54) i na Pawiaku w Warszawie (łącznie w więzieniu carskim spędził bez przerwy 13 miesięcy, następnie przebywał pod dozorem policji w powiecie hrubieszowskim, oczekując na wyrok władz carskich). Wyrokiem sądu w Petersburgu wydalony z Królestwa Polskiego na 3 lata z prawem wyboru miejsca, jednak „z wyjątkiem Guberni Stołecznych, miast uniwersyteckich, Królestwa Kongresowego i tych rejonów fabrycznych, w których pobyt jego przez Ministerstwo będzie uważany za niepożądany”. Zdołano mu udowodnić jedynie „kolportaż nielegalnej literatury wśród robotników”. Jako miejsce zesłania wybrał Kowno na Żmudzi, gdzie przebywali już inni wcześniej zesłani towarzysze, następnie zamieszkał w Szawlach k. Kowna (1900–1903). Pływał po Niemnie jako mechanik na statku i prowadził agitację w Rydze i w Dorpacie, następnie hrabia D. Zubow, sympatyzujący z socjalistami, zatrudnił go w swojej fabryce w Szawlach jako montera i głównego majstra (do 1903). Gdy był na zesłaniu, zmarła w Warszawie jego żona (1901) – nie dostał pozwolenia na uczestnictwo w pogrzebie.
Będąc jeszcze na zesłaniu, ożenił się powtórnie z warszawianką Stanisławą z d. Lipską, tam urodził się jego syn Edmund Leonard. W 1903 wrócił do Warszawy, pomimo dozoru policji carskiej kontynuował konspiracyjną działalność w PPS (1903–1911), pod dowództwem Jana Gorzechowskiego ps. „Jur” brał udział w akcji uwolnienia dziesięciu więźniów z Pawiaka (10 IV 1906), jako ochrona zbrojna. Członek Towarzystwa Kultury Polskiej z siedzibą przy ul. Kruczej w Warszawie (1905–1913).
W czasie działalności konspiracyjnej współpracownik m.in. Ignacego Mościckiego (późniejszego prezydenta RP), Józefa Piłsudskiego (późniejszego marszałka Polski), Tytusa Filipowicza (późniejszego ambasadora RP w Waszyngtonie), Stanisława Wojciechowskiego (późniejszego prezydenta RP) i in. W 1908 kupił parcelę na Wołominku, w Mironowych Górkach nad jeziorem torfowym Białe Błota (obecnie Wołomin) przy trasie tramwaju konnego i wybudował tam pensjonat z pokojami dla letników (zabezpieczenie na starość). Zamieszkał z żoną i synem w willi Danuta przy ul. Tramwajowej (obecnie ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 77) w Wołominie.
Działacz społeczny na terenie Wołomina: jeden z organizatorów Komitetu Obywatelskiego (10 VIII 1914), komisarz Straży Obywatelskiej przy ul. Henryka Sienkiewicza 3, ławnik miejski (w latach 20. XX w.), prezes Stowarzyszenia Właścicieli Nieruchomości, kierownik Oddziału Mechanicznego w Polskim Towarzystwie Elektrycznym (do 1931), członek Zarządu Rady Miejscowej Opiekuńczej (od 22 V 1916). Za pracę w dziele odzyskania niepodległości odznaczony Krzyżem Niepodległości (1931).
Źródło: Księga życiorysów działaczy rewolucyjnych, „Kronika Ruchu Rewolucyjnego w Polsce” 1938, nr 3, www.sbc.org.pl , s. 212–215 [dostęp: 15 XII 2015]; A. Kiełza, Wspomnienia z pracy w Polskiej Partii Socjalistycznej i Socjaldemokracji Królestwa Polskiego. Dokumenty. Relacje. Listy. Dzieje najnowsze, 1967, z. 3–4, s. 459–487; J. Kancewicz, Powstanie i rozwój Polskiej Partii Socjalistycznej w Warszawie w latach 1893–1894 (działalność praktyczna i organizacyjna), [w:] Warszawa popowstaniowa 1864–1918, Warszawa 1968, z. 1, s. 197–228; W pracy i w walce: wspomnienia robotników warszawskich z przełomu XIX i XX wieku, red. J. Durko, Państwowy Instytut Wydawniczy (PIW), Warszawa 1970, s. 44, 54, 61; N. Michta, H. Buchtarewicz-Kowalska, Odwaga i poświęcenie, „Stolica” 1973, nr 18, s. 7; N. Michta, J. Sobczak, Postacie z przełomu wieków, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1983; J. Stryjek, Rozwój przestrzenny Wołomina, „Rocznik Wołomiński” 2006, t. 2, s. 13; Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, Warszawa 1992, t. 3, s. 373−374; L. Podhorodecki, Wincenty Kowalski (1861–1935) − działacz socjalistyczny i samorządowy w Wołominie, „Wieści Podwarszawskie” 1992, nr 41 (89); J. Kowalska, Wincenty Kowalski pseudonim Gawęda 1861−1935, „Rocznik Wołomiński” 2006, t. 2, s. 252−268; J. Stryjek, Pomoc społeczna (obywatelska)…, dz. cyt., s. 27, 29.
„Gdy gaśnie pamięć ludzka…”
Można?, Można! Uchronić ją od zapomnienia…
“Serdecznie zapraszam na sentymentalne spotkania w miejscach magicznych, pełnych wspomnień o zdarzeniach i ludziach, którzy tworzyli historię wiosek i miast powiatu wołomińskiego.”
Dwutomowa praca „Za bramą wiecznego spokoju. Zwykli niezwykli związani z Ziemią Wołomińską” wciąż do nabycia u Autorki! Może to dobry prezent dla kogoś zainteresowanego lokalną historią?