Właściciele Duczek i Lipin na przestrzeni dziejów do 1877 roku (I)

Spis treści pokaz

Chociaż nazwa wsi Duczki pojawia się w znanych dokumentach dopiero w 1789 roku [1], to historia osadnictwa na tym terenie sięga co najmniej wieków średnich. Duczki obecnie dzielone są na cztery części – Janina, Cuchowiec, Jaroszewek i Duczki-Centrum. Na szczególną uwagę pod kątem historycznym zasługuje Cuchowiec, ponieważ mimo iż obecnie jest on częścią Duczek, to posiada podobnie długą historię. Dwie pozostałe części Duczek, Janina i Jaroszewek, znajdują swoje źródła w historii II połowy XIX wieku.

Duczki są historycznie nierozerwalnie związane z okolicznymi wsiami, w szczególności z Lipinami i Cuchowcem, co znajduje swoje odzwierciedlenie w historii ich posiadaczy na przestrzeni dziejów. W XVI w. na terenach przynależnych do obecnej gminy Wołomin widnieją takie miejscowości jak Cuchowiec, Miąsze, Mędowo, Lipiny, Wołunin, Grabie, Zagoścince (Gaczki) i Czarna. Natomiast sąsiadujące z nimi miejscowości to Nadma, Kobyłka, Turowo, Targowa Ruda, Dębe, Kaleń, Zabranice, Kolno, Ręczaje, Tuł, Lipka, Dobczyn, Kraszewo, Rżyska i Słupno [1].

Zachowane nazwy

Rysunek 1. Fragment rekonstrukcji historycznej mapy terenów okolicy dzisiejszego Wołomina w II połowie XVI wieku [1].

Część z tych miejscowości dziś już nie istnieje. Do tej grupy zaliczają się Targowa Ruda, Dębe oraz Kaleń, które istniały jeszcze na początku XIX wieku [2]. Wsie te znajdują się na terenie, który obecnie administracyjnie jest częścią miasta Zielonka, a położony jest na obszarze poligonu wojskowego [2, 3]. Poligon ten został powołany do istnienia rozkazem carskim w latach ’80 XIX wieku. Część nazw miejscowości do dnia dzisiejszego zachowała swoje brzmienie – m.in. Cuchowiec (obecnie część Duczek), Czarna, Nadma, Kobyłka, Tuł, Lipka, Dobczyn, Rżyska, Kolno czy Słupno [3]. Natomiast inne miejscowości zmieniły nazwy na podobne lub całkowicie odległe od swoich oryginalnych brzmień. Do pierwszej grupy można zaliczyć Wołunin, który stał się Wołominem [2, 3], Lipiny dziś nazywane Lipinami Starymi [2], Grabie będące teraz Grabiami Starymi [2, 3] czy Zagoścince-Gaczki, które znamy jako Zagościniec [2, 3]. Zabranice stały się Zabrańcem [2, 3], niegdysiejsze Ręczaje to dziś Ręczaje Polskie [2, 3], a Kraszewo to Kraszew [2, 3]. Natomiast miejscowość znana kiedyś pod nazwą Mędowo, to dzisiejsza Nowa Wieś (część Wołomina) [2], a dawne Miąsze to dzisiejsze Duczki [2, 3].

Pierwsze zapisy

Pierwotnie opisywane tereny były własnością władców Polski, a po rozbiciu dzielnicowym należały do książąt mazowieckich [2, 4]. Pierwsze informacje dotyczące obszaru bezpośrednio związanego z dzisiejszymi Duczkami można odnaleźć na kartach „Metryk Koronnych”. Widnieje w nich zapis datowany na rok 1478, gdzie książę mazowiecki Bolesław V Warszawski (książę czerski, liwski, warszawski, nurski, łomżyński, ciechanowski, różański, zakroczymski, wyszogrodzki, jako regent książę płocki, wiski i płoński) nadaje niejakiemu Mikołajowi Drużbicowi z Zastowa (dziś część Warszawy – dzielnica Wawer) [2, 3], chorążemu warszawskiemu, wieś Lipiny z obydwoma brzegami rzeki Cięciwy [2, 5]. Nadanie to było dokonane na prawie chełmińskim. Powierzchnia donacji była określona na 50 włók [5], co można przeliczyć na niespełna 9 km² (1 wł. staropolska – chełmińska, to 17,955 ha). Powierzchnia ta nieznacznie odbiega od powierzchni dzisiejszych Lipin Starych, Lipin Nowych oraz Duczek [3]. Można domniemywać, że rzeka wymieniona w dokumencie obecnie jest znana jako Czarna [3].

Cuchowiec, obecnie będący częścią wsi Duczki, jest kilkukrotnie wzmiankowany w dokumentach historycznych. Na temat tej wsi można znaleźć następujące informacje:

w 1540 roku powstał zapis, z którego wynika że tak Cuchowiec, jak i Zagościniec, są własnością szlachecką, która należy do Drużbiców [2, 6];
w tymże roku biskup płocki Jakub włącza wieś Cuchowiec do parafii Okuniewo (dziś Okuniew). W 1545 roku dziesięcina z Cuchowca zasiliła fundusze parafii w Okuniewie [2, 6];
w 1563 roku Kacper Drużbic h. Junosza wzmiankowany jest jako właściciel (prawdopodobnie cząstkowy) Lipin, Miąszego i Cuchowca [2, 7];
w 1580 roku dokonano poboru od dzierżawcy połowy Cuchowca (przynależnego do par. Kobyłka) z jednej włóki [2, 8];
w XIX wieku powierzchnia tej wsi była szacowana na niespełna 1 włókę [2, 9].

Na przestrzeni lat wieś ta nosiła nazwę Cuchowiec, Cuchowiecz, Cuchowice, Cmuchowiec, Czmuchowiec itp. [2, 10]. Dodatkowo na niektórych mapach z XIX wieku określana jest jako Osada Suchowiec lub Suchowiec.

Kolejną wsią, która obecnie jest częścią Duczek, było Miąsze. Wieś ta była zapisywana również jako Miąsze, Miąse, Myasse, Miesse, Miesse nobilis [1, 2]. Istnieje zapis z 1526 roku przypisujący Miąsze do parafii w Kobyłce. W tym samym roku powstaje zapis o woli (zwolnieniu z podatku) dla wsi Miąsze [2, 7]. W 1563 r. Kacper Drużbic wzmiankowany jest jako pan na Lipinach, Miąszem i Cuchowcu [2, 11], natomiast w roku 1580 wymieniony jest Krzysztof Drużbic, syn Jerzego [2, 10]. Łącząc zapis dotyczący Miąszego podlegającego wolniźnie oraz określenia dziedziczności w rodzie Drużbiczów, zasadnym wydaje się wyznaczenie daty założenia Miąszego pomiędzy 1523 a 1526 rokiem, natomiast Cuchowca pomiędzy latami 1526 a 1540 – nie jest on bowiem uwzględniony w wykazie wsi, które obejmuje pobór podatkowy w roku 1526.

Rysunek 2. Fragment mapy topograficznej okolic Wołomina z roku 1934 [13].

Obecne Duczki należy utożsamiać w szczególności ze wsią Miąsze, Miesse [2], która w wieku XVII lub XVIII zmieniła nazwę na Duczki [2]. Sama nazwa Duczki prawdopodobnie wywodzi się od słowa „ducka” czyli dół, wyżłobienie, natomiast „duczki” jest jego liczbą mnogą [12]. Jeżeli chodzi o nazwę Miesse, jest ona interpretowana jako nazwa osobowa pochodząca od imienia „Miesz” w liczbie mnogiej [12].

Nazwa Cuchowiec jest wywodzona od nazwy osobowej Czuch, tzn. własność Czucha, lub od słowa „czucha” czyli „woń” mającego oznaczać cuchnięcie [12].

Wielkość miejscowości

Autorzy niniejszego artykułu zgromadzili ciekawe informacje na temat wielkości opisywanych miejscowości oraz ich rozwoju na przestrzeni wieków. Na rysunkach 2 i 3 przedstawione są mapy ukazujące wielkość tych wsi w okresie II wojny światowej. Duczki jako wieś liczyły sobie wtedy około 10-12 zabudowań, natomiast Cuchowiec tylko 4 [13, 14]. W porównaniu z pobliskimi Lipinami, mającymi 152 zabudowania, są to liczby niewielkie. Dodatkowo Janina i Jaroszewek mają po 18 zabudowań. Widać więc, że na obszar odpowiadający dzisiejszym Duczkom przypadały około 50-54 zabudowania, co ustępuje nawet Zagościńcowi, który w owym czasie miał tych zabudowań 76 [13, 14]. Natomiast w wydanym w roku 1895 Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i krajów słowiańskich [9] nie występują osiedla takie jak Janina i Jaroszewek – co oznacza, że albo jeszcze nie istniały, albo były bardzo młodymi osiedlami założonymi na kilka lub kilkanaście lat przed wydaniem słownika. Natomiast Duczki są opisane jako folwark z 11 domami i 119 mieszkańcami, obejmujący obszar 539 morgów, z czego 214 to lasy, a pozostałe tereny to łąki, pastwiska, sady i grunty orne z płodozmianem 7-polowym. Dodatkowo można tam znaleźć adnotację o wydzieleniu folwarku z dóbr Lipiny w roku 1869 [9]. Natomiast o wsi Cuchowiec nie widnieją żadne większe zapisy oprócz wzmianki o ich przynależności do gminy Ręczaje i parafii Cygów (dziś Poświętne) oraz informacji o 17 mieszkańcach i 23 morgach powierzchni [9].

Rysunek 3. Fragment radzieckiej mapy topograficznej z roku 1941 [14]

Kolejnym okresem, odnośnie którego stosunkowo łatwo jest pozyskać informacje co do wielkości tych miejscowości, jest wiek XVI. Bazując na danych z Archiwum Skarbu Koronnego [7] można stwierdzić, że Miąsze (późniejsze Duczki) w 1526 roku miało 14 włók (czyli 420 mórg) [2, 7], a w 1580 został odprowadzony podatek z 2 włók osiadłych [2, 8]. Natomiast z Cuchowca zarówno w 1563 jak i w 1580 odprowadzono podatek z 1 włóki osiadłej [2, 7], przy czym zaznaczone jest, że w 1580 roku stanowiło to połowę wsi [2, 7, 8].

Arkadiusz St. Rakoczy, Łukasz Boruc
Rocznik Wołomiński
tom XIII, 2017

Bibliografia:

[1] Historyczny Polski, Atlas. 7, Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, 1973, W. Pałucki (red.), Część I: Mapa. Plany.
[2] Słownik Historyczno-Geograficzny Ziemi Warszawskiej w Średniowieczu, oprac. A. Wolff, K. Pacuski, do druku przygotowały M. Piber-Zbieranowska, A. Salina, red. T. Jurek, Warszawa 2013, Instytut Historii PAN.
[3] Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2017, Ortofotomapa, Projekt GEOPORTAL.GOV.PL, Pobrane z: http://www.geoportal.gov.pl., dostęp: 14.08.2017
[4] A. Kielak, L. Podhorodecki, Dzieje osady Wołomin i jej okolic od XV wieku do końca XIX wieku, w: Dzieje Wołomina i okolic, red. Podhorodecki L., Warszawa, 1984.
[5] Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa, Metryka Koronna. Libri Legationum.
[6] Acta Episcopalia, zespół Archiwum Głównego Akt Dawnych.
[7] Archiwum Skarbu Koronnego, rejestry poborowe, Archiwum Główne Akt Dawnych.
[8] A. Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 5: Mazowsze, Warszawa, 1892.
[9] F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiewgo, 1895.
[10] A. Boniecki, Herbarz polski, t. I–XVI. Skład główny Gebethner i Wolff w Warszawie, Warszawa, 1899-1913
[11] Miesięcznik Heraldyczny. Organ Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, 1908-1939.
[12] U. Bijak, Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa Mazowieckiego, Wydawnictwo Naukowe DWN, Kraków, 2001.
[13] WIG – Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 /1929 – 1939/, Mapa obszaru Wołomin 1934, [adres: http://igrek.amzp.pl, dostęp: 14.08.2017].
[14] WIG – Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 /1929 – 1939/, Mapa obszaru Wołomin 1942, [adres: http://igrek.amzp.pl, dostęp: 14.08.2017].
[15] M. J. Minakowski, Wielka Genealogia Minakowskiego, [adres: http:\\wielcy.pl dostęp 14.08.2017].
[16] S. Uruski, A. Kosiński, A. Włodarski, Rodzina: herbarz szlachty polskiej, Heroldium, Warszawa, 1904.
[17] E. Płochocka-Przybyłko, Płochocin bardzo stary, Informator Ożarowski nr 42, 04.1998.
[18] F. S. Czajkowski, S. Górzyński, K. Chłapowski, „Regestr Diecezjów” Franciszka Czaykowskiego, czyli Właściciele ziemscy w Koronie 1783-1784, Wydawnictwo DiG, 2006.
[19] K. Boński, Tajemnice Zagościńca, Życie Powiatu na Mazowszu, nr 0016, 16 marca 2005.
[20] B. Jamska, A. Marconi-Betka, E. Popławska-Bukało, M. Szulińska, Studium Historycznokonserwatorskie do rewitalizacji „Starówki Wołomińskiej”, Cz. I, Kierownik Działu Badań i Dokumentacji Zabytków Warszawy i Mazowsza, Warszawa luty-maj 2005.
[21] K. Kielak, Historia szkoły podstawowej w Duczkach, [strona: http://www.szkoladuczki.pl, dostęp: 14.08.2015].
[22] J. Stryjek, Rozwój przestrzenny Wołomina, w Rocznik Wołomiński, tom II, Wołomin, 2006.
[23] Nekrolog w „Kurierze Warszawskim” 265/1835, http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/editionscontent?id=29977 (za: A. Tyszka, Nekrologi Kuriera Warszawskiego). Dostęp: 14.08.2017
[24] Akt zgonu: Warszawa św. Andrzej, 370/1835 [indeks na http://geneteka.genealodzy.pl/] http://szukajwarchiwach.pl/72/159/0/-/6/skan/full/3GO4lHCVOb1OOWIt87E8DQ Dostęp: 14.08.2017
[25] Akt chrztu: Jeruzal, 63 i 64/1833 [indeks na http://geneteka.genealodzy.pl/] Dostęp: 14.08.2017
[26] Akt zgonu: Jeruzal, 39/1850 [indeks na http://geneteka.genealodzy.pl/] Dostęp: 14.08.2017
[27] K. Niesiecki, J. N. Bobrowicz, Herbarz polski Kaspra Niesieckiego SJ., Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1841.