Zarys dziejów społeczności żydowskiej w Radzyminie (III)
Ważniejsze żydowskie organizacje i stowarzyszenia to: Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe “Tarbuth”, wspomniany już wcześniej Linas Hacedek, Bikur Cholim – organizacja opiekująca się ludźmi chorymi oraz Szomrej Szabat. Ponadto w Radzyminie istniały: bank “Achdut”, biblioteka im. Pereca, koło dramatyczne, orkiestra żydowska oraz kluby i stowarzyszenia sportowe: Hagibor, Makabi, Jutrznia i Gwiazda (niektórzy sportowcy żydowscy m.in. Mosze Berman oraz Szlomo Majorowicz reprezentowali barwy drużyny piłkarskiej “Mazura” Radzymin).
Wśród żydowskich partii politycznych największe wpływy mieli syjoniści, którzy w wyborach miejskich w 1927 r. zdobyli siedem miejsc. W trakcie tych wyborów część Żydów poparło inicjatywę polskich organizacji stworzenia wspólnego bloku. Ostatecznie, wobec nieporozumień między poszczególnymi odłamami społeczności żydowskiej, próba ta zakończyła się niepowodzeniem. Z kolei w Radzie Miejskiej wybranej w 1931 r. zasiadło sześciu syjonistów oraz dwóch członków Agudas Izrael.
W okresie międzywojennym Żydzi posiadali sporo sklepów, hurtowni i warsztatów rzemieślniczych. Najbogatszym z nich był Zelman Radzymiński – właściciel browaru, tartaku i młyna. Z innych można wymienić: Wagmana – skład materiałów budowlanych oraz sklep spożywczo-kolonialny, Zylbersztajn – skład drewna, Oppenheim – sklep spożywczy, Elman – właściciel restauracji i Godełber, do którego należała piekarnia. Biedniejsi Żydzi zajmowali się drobnym handlem, rzemiosłem (głównie szewstwo i krawiectwo) oraz wynajmowali się do różnego rodzaju prac, np. tragarze. Niektórzy wykonywali także wolne zawody. Tuż przed wybuchem wojny powszechnie znani w mieście byli: znakomity lekarz Lurie, adwokat Kosower oraz nauczyciele – Abraham Don i Symcha Złotogwiazda.
Niewątpliwie najbardziej znanym radzymińskim Żydem jest Isaac Bashewis Singer. W roku 1991 dla upamiętnienia pobytu noblisty w Radzyminie odsłonięto pamiątkową tablicę – ufundowaną przez Towarzystwo Przyjaciół Radzymina. Odbyła się także uroczysta sesja naukowa z udziałem Moniki Adamczyk-Garbowskiej (jedna z pierwszych tłumaczek Singera) oraz Wacława Sadkowskiego znawcy twórczości pisarza. Oprócz Singera w Radzyminie przebywał inny pisarz żydowski – Symcha Pietruszka, który m.in. przetłumaczył “Misznę” na język jidysz oraz wydał “Żydowską Encyklopedię Ludową”.
Wybuch drugiej wojny światowej rozpoczął ostatni rozdział w historii radzymińskich Żydów. Część zdołała na początku września uciec na wschód, pozostali z niepokojem oczekiwali dalszego rozwoju wydarzeń. Rzeczywistość okazała się okrutna. Wkrótce po wkroczeniu do miasta, Niemcy zamordowali 14 działaczy gminy żydowskiej. Pod koniec 1940 roku pomiędzy ulicami Reymonta, Zduńską, Stary Rynek i Warszawską utworzono getto. Przesiedlono do niego Żydów z całego miasta, dlatego często w jednym mieszkaniu przebywało kilka rodzin. Niemieckie władze okupacyjne nakazały wszystkim członkom getta powyżej 12 lat, aby na prawym ramieniu nosili białe opaski z niebieską gwiazdą Dawida. Powołano również Judenrat, czyli Radę Żydowską.
Na wiosnę 1941 r. w radzymińskim getcie przebywało ok. 2800 osób. Liczba mieszkańców getta wzrosła, gdy zaczęli przybywać uciekinierzy i wysiedleńcy żydowscy z innych miast: Wyszkowa, Pułtuska, Serocka, Mławy i Rypina. Głód oraz choroby spowodowały znaczną liczbę zgonów. W wyniku epidemii tyfusu latem 1941 r. zmarło ok. 700 osób. W listopadzie 1941 r. Niemcy zmniejszyli obszar getta i kazali je ogrodzić. W tym czasie część Żydów była wykorzystywana do prac poza gettem, np. budowali drogę Radzymin – Aleksandrów, kopali rowy melioracyjne, a ok. 70 osób wysłano do kopania torfu w obozie pracy w Izabelinie.
Wiosną 1942 r. do radzymińskiego getta przybyli dodatkowo uchodźcy z Tłuszcza i Jadowa. O świcie 3 października 1942 r. Niemcy przeprowadzili likwidację getta. Cały teren otoczyły oddziały żandarmerii i Żydów zaczęto gromadzić na obszernym placu przy ulicy Weteranów. Do południa załadowano ich do wagonów towarowych i wywieziono do obozu zagłady w Treblince.
Według relacji Mordechaja Zylbersztejna – Shohama okres okupacji przeżyło około 40 radzymińskich Żydów (część zbiegła z transportu do Treblinki oraz z obozu pracy w Izabelinie). Po wojnie niektórzy z nich wrócili do Radzymina, by następnie wyemigrować głównie do Palestyny, Francji oraz Stanów Zjednoczonych.
Źródła i opracowania:
- Akta Urzędu Wojewódzkiego Warszawskiego 1918-1939.
- Z archiwaliów diecezjalnych płockich XVIII wieku, T.8, opr. ks. Michał M. Grzybowski, Płock 1996.
- L. Bokiewicz, Opis powiatu radzymińskiego…, Warszawa 1872.
- Pinkas Ha – Kehilot, Yad Vashem, Jerozolima 1989.
- Księga Pamięci gminy żydowskiej w Radzyminie, red. Guerchon Hel, Tel Awiw 1975.
- Encyklopedia Judaica, T.XIII, Jerozolima 1974
Wieści Podwarszawskie Nr 14 (626)
6 kwietnia 2003
