Zbór protestancki w Radzyminie

W książce lekarza Leona Bokiewicza „Opis powiatu radzymińskiego” jest zamieszczona wzmianka o zborze protestanckim, którego pozostałości znajdują się na terenie obecnego Radzymina. Leon Bokiewicz napisał: „W wiosce Radzymińskiej dwie wiorsty¹ od miasta Radzymina w roku 1869 zbudowany został dom modlitwy z mieszkaniem Kantora² i na szkołę dla ludności ewangelicko-augsburskiego wyznania. Dom ten murowany, kosztem parafii wystawiony, pokryty jest blachą żelazną, ma długość 44, szerokość 22, a wysokość 8 łokci warsz. Objętość wewnętrzna 968 łokci kwadratowych, a 7744 łokci³ sześciennych wynosi”⁴ (w cytacie zachowano oryginalną ortografię i interpunkcję).

Jednak zabiegi o powstanie parafii rozpoczęły się o wiele wcześniej. Wiemy, że w 1844 roku zatwierdzono powstanie nowej gminy augsburgsko-ewangelickiej w Radzyminie. Aby nadać jej odpowiednią rangę, do parafii dołączono: kolonię Mentnowo-Kiciny (z gminy Węgrów), Aleksandrów, Izabelin, Augustów, Stanisławów (z gminy Nowodworskiej). Niestety były kłopoty z obsadzeniem funkcji pastora w Radzyminie, dlatego parafią zarządzali pastorowie z Nowego Dworu. W 1868 roku na peryferiach Radzymina (obecnie jest to część miasta) powstała plebania, ale z braku duchownego przekształcono ją na salę modlitwy, szkołę i mieszkanie dla kantora⁵. Jednak pastor (z Nowego Dworu) Oskar Ernst zachęcił wiernych do budowy zboru⁶. Jego inicjatywa uzyskała aprobatę wśród wyznawców i rozpoczęto budowę. 27 grudnia 1913 roku generalny superintendent⁷ Juliusz Bursche⁸ poświęcił radzymiński zbór.

W czasie I wojny światowej niemieckie władze okupacyjne zarekwirowały dzwony. Parafia poniosła jeszcze inne drobne straty, ale już w 1920 roku radzymiński zbór wzbogacił się o nowe organy firmy Blomberg. W 1923 roku w parafii odbyło się 80 chrztów. W związki małżeńskie wstąpiły 34 osoby, odnotowano 39 zgonów, było 53 konfirmantów⁹; 449 Niemców i 24 Polaków przyjęło komunię. Ceremonie odbywały się przede wszystkim w języku niemieckim, ale też w języku polskim. W 1928 roku parafia wzbogaciła się o dzwon, który został podarowany przez warszawską gminę luterańską.

W 1934 roku parafia w Radzyminie usamodzielniła się — miała pierwszego, na stałe mieszkającego w mieście pastora — Stefana Gumperta¹⁰. Z tego roku zachowały się dokładne dane na temat parafii. Liczyła ona 2500 wiernych, 6 domów modlitwy, 6 cmentarzy, 2 orkiestry dęte w Nadbieli i Czubajowiźnie.

Wzrosło znaczenie parafii. Wierni z Marek przyjeżdżali do zboru w Radzyminie, ale raz lub dwa razy w miesiącu pastor Stefan Gumpert odprawiał nabożeństwa w kaplicy w Markach. Znajdowała się ona w budynkach fabrycznych.

W aktach Gmin Powiatu Radzymin jest zapisane, że zbór wysadzili Niemcy. Nasi rozmówcy podali inną wersję¹¹. Zgodnie z ich przekazem budynek zboru rozebrano w czasie II wojny światowej. Do dziś pozostał dom pastora i dom kantora przy ulicy Jana Pawła 23.

Beata Lewicka

Suplement (zachowano oryginalną pisownię)

Z: „Akt gmin powiatu Radzymin 1814-1954”

Numer inwentarza 179 — Wyznaniowe sprawy str. 30

„Parafia ewangelicka w Radzyminie przedstawia się: Wieżę kościoła niemcy zwalili minami, wskutek czego i z kościoła zostały się ruiny. Ocalała jedynie część mieszkania kantora — trzy pokoje i kuchnia, oraz budynki  gospodarskie — stodoła, obora, komórki. Cmentarz zniszczony przez czołgi.”

Burmistrz m. Radzymin (Stanisław Marszał)

1. wiorsta — dawna rosyjska jednostka miary długości równa 166,8 m; używana w Królestwie Polskim od 1849 roku.
2. kantor — przewodnik chóru w kościele protestanckim.
3. łokieć — dawna miara długości wynosząca zależnie od okresu i terenu od około 0,47 do około 0,78 metra.
4. Leon Bokiewicz „Opis powiatu radzymińskiego pod względem topograficzno-historycznym, statystycznym, hygienicznym i lekarskim”, Warszawa 1872, s. 44.
5. W kilku publikacjach podano informację, że w 1869 r. powstał zbór (kościół) ewangelicki w Radzyminie (Leon Bokiewicz, tamże; Stanisław Łagowski „Radzymin od czasu jego założenia do 1905 r.”, reprint wyd. I z 1905 r., Towarzystwo Przyjaciół Radzymina 2000, s. 24; Leszek Podhorodecki „Z dziejów Radzymina w XVII-XIX wieku” w: „Wieści Podwarszawskie” 1995, nr 45, s. 4). Podajemy inne informacje z książki Eduarda Kneifla „Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939” (s. 34-35), mniej znane polskim odbiorcom. Analiza tekstów źródłowych wskazuje, że opracowanie E. Kneifla zawiera najdokładniejsze wiadomości.
6. Eduard Kneifel, op. cit.; Stanisław Łagowski, tamże, napisał: „… stanął kościół ewangelicki wraz z początkową szkołą niemiecką z inicjatywy ówczesnego proboszcza parafii ewangelickiej, pastora z Nowego Dworu, Ludwika Bekrens’a…” (zachowana oryginalna pisownia). E. Kneifel wymienia pastora z Nowego Dworu Ludwika Behrensa, który sprawował tę funkcję w latach 1860-1896 (op. cit., s. 29). Prawdopodobnie Bekrens (Behrens) zmobilizował radzyminian do budowy domu modlitwy, później pastor Ernst (pełniący funkcję w Nowym Dworze w latach 1904-1922) zachęcał do budowy zboru.
7. superintendent — duchowny protestancki sprawujący władzę nadzorczą w stosunku do pastorów określonego terytorium.
8. konfirmant — u protestantów osoba oficjalnie przyjęta do społeczności wiernych.
9. Juliusz Bursche (1862-1942) biskup kościoła ewangelicko-augsburgskiego w Polsce, bojownik o polskość Śląska, przywódca akcji plebiscytowej na Warmii i Mazurach; rzecznik normalizacji stosunków między kościołem ewangelicko-augsburgskim a państwem polskim; więziony przez hitlerowców, zmarł w szpitalu policyjnym w Berlinie.
10. Stefan Gumpert był pastorem w Radzyminie w latach 1934-1939. Zmarł w 1944 r. w niemieckim obozie koncentracyjnym w Stutthofie koło Gdańska.
11. Informacje od pań: Zofii Osytek, Elżbiety Bogusz.

Bibliografia:

1. Eduard Kneifel „Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939”, s. 29, 34-35. Tłumaczenie na język polski Magdalena Rozbicka.
2. Leon Bokiewicz „Opis powiatu radzymińskiego pod względem topograficzno-historycznym, statystycznym, hygienicznym i lekarskim”, Warszawa 1872.
3. „Poświęcenie kościoła w Radzyminie” w: „Zwiastun Ewangeliczny” 1914, s. 22-23.
4. „Ewangelicy warszawscy w walce o niepodległość Polski 1939-457, wspomnienia i relacje, pod redakcją Aliny Janowskiej, Warszawa 1997.
5.  Stanisław Łagowski „Radzymin od czasów jego założenia do 1905 r.”, reprint wyd. I z 1905 r., Towarzystwo Przyjaciół Radzymina 2000.

W poszukiwaniu śladów niemieckich osadników w powiecie wołomińskim
Praca zbiorowa uczniów I Liceum Ogólnokształcącego im. Wacława Nałkowskiego w Wołominie
pod kierunkiem mgr Beaty Lewickiej i mgr inż. Magdaleny Rozbickiej
wykonana w ramach Europejskiego Programu Edukacyjnego SOKRATES-COMENIUS
Apostolicum, rok 2003

Dawny Powiat Wołomiński