ziemianie

Ziemianie dawnego powiatu radzymińskiego

Źródła i literatura tematu

Ziemiaństwo dawnego powiatu radzymińskiego nie stanowiło dotychczas przedmiotu kompleksowych badań historycznych. Przyczynki, wplatane w szerszą historię regionu są, ale nie ma ich za wiele.

O małym dotychczas zainteresowaniu historią ziemian powiatu radzymińskiego może świadczyć również fakt, że poza nielicznymi wzmiankami i biogramami rodzin Dzierzbickich z Niegowa, Arkuszewskich z Krubek i Sulikowskich z Dębinek1 – tematyka ta nie znalazła się w słowniku Ziemianie polscy XX wieku pod redakcją prof. Janiny Leskiewiczowej, a potem prof. Tadeusza Epszteina. Biogramy tam zamieszczane przygotowują najczęściej przedstawiciele konkretnych rodzin ziemiańskich i naukowcy, w tym regionaliści.

Mimo pochodzenia czasowego (lata PRL) dla historii Wołomina i okolic jedną z głównych pozycji naukowych jest praca pod redakcją nieżyjącego już dr-a Leszka Podhorodeckiego2, Dzieje Wołomina i okolic (1984), wydana przez Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych im. Stanisława Herbsta i Towarzystwo Przyjaciół Wołomina. Książka omawia najdawniejsze dzieje miasta i interesującego nas terenu, ale przede wszystkim pokazuje (piórem kilku autorów) wołomińskie procesy miastotwórcze. Leszek Podhorodecki jako redaktor i współautor monografii miasta podkreślał, iż duży wpływ na jej kształt miała komunistyczna cenzura. Po okresie transformacji rozpoczął przeredagowanie i uzupełnienie książki, ale jego nagła śmierć przerwała tę pracę.3 Po 1989 roku obraz historii miasta L. Podhorodecki poszerzał licznymi artykułami, publikowanymi w „Wieściach Podwarszawskich4. W nich pojawiła się tematyka rodów, władających folwarkami tzw. ziemi wołomińskiej5, ale większość informacji pochodziła z wieków od XVII do XIX, a stosunkowo mało z XX.6

Po śmierci Nestora wołomińskich historyków, pracę nad dziejami miasta i regionu kontynuowali nowi, młodsi naukowcy i pasjonaci, publikujący w różnych periodykach, prasie lokalnej, a przede wszystkim w Roczniku Wołomińskim, wydawanym od 2005 roku7 przez Urząd Miasta i Gminy Wołomin. Tematyka ziemiańska była w nich obecna, choć sporadycznie.8

Kolejną cykliczną, naukową publikacją, poruszającą problematykę ziemiańską są Studia i materiały do dziejów powiatu wołomińskiego, wydane po raz pierwszy w 2005 przez Starostwo Powiatu Wołomińskiego9. Autorzy publikowanych w nich rozpraw skupili się głównie na świecie artystycznym i literackim, związanym z dworami powiatu, przypominając postaci wybitne, a często zapomniane.10

Tak jak dla opisania dziejów Wołomina przysłużył się L. Podhorodecki, tak historię Łochowa żmudnie opracowywał również nieżyjący już Stanisław Sęczyk (1908-2007). Jego dzieło o Łochowie, uzupełnione nową książką przez Stanisława Grądzkiego11, jest ciągle niedoścignionym kompendium wiedzy, w sporym zakresie także z zakresu ziemiaństwa.

Nie sposób zapomnieć o historykach i społecznikach, pośrednio zajmujących się ziemiaństwem, a związanych pracą lub pochodzeniem z regionem Mazowsza na wschód od Warszawy. Myślę o Antonim (1921-1988) i Tadeuszu Kielakach, wieloletnich nauczycielach szkół wołomińskich, o prof. dr. hab. Arkadiuszu Kołodziejczyku (1957-2011), Wincentym Szydliku (1946-2004) z Tłuszcza, wspomnianych Marzenie Kubacz, Jarosławie Stryjku i Annie Wojtkowskiej z Wołomina, Marii Balickiej, prof. Oskarze Czarniku i Mirosławie Bujalskim z Kobyłki, Rafale Pazio z Duczek, Władysławie Kolatorskim i Grzegorzu Jeleniu z Radzymina,12 Grzegorzu Dudziku z Zielonki, czy najmłodszym pokoleniu badaczy: Damianie Sitkiewiczu z Mińska Mazowieckiego, doktorancie UPH w Siedlcach oraz Marcinie Ołdaku z Tłuszcza, prezesie Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Tłuszczańskiej.

Zasłużonym i długoletnim ośrodkiem badań nad dziejami omawianego regionu jest Towarzystwo Przyjaciół Radzymina z jego prezesem, emerytowanym nauczycielem – Janem Wnukiem. Wydało ono szereg interesujących pozycji, naukowych, popularno-naukowych (w tym reprinty), turystyczno-krajoznawczych, w których znalazły się wątki poświęcone ziemiaństwu, szczególnie XVIII i XIX wieku. W 2015 roku ukazała się oczekiwana od dawna pierwsza (od czasu opracowania dr-a Stanisława Łagowskiego z 1905 roku) 13 monografia Radzymina.14 Rola tych publikacji jest nie do przecenienia, gdyż w latach PRL Radzymin ze względu na swoją kartę historyczną, związaną z Bitwą Warszawską 1920 roku, przez władze komunistyczne był postponowany. Nie było więc warunków i klimatu, aby badać dzieje tego miasta, którego degradację w znaczeniu regionalnym przypieczętowało przeniesienie siedziby powiatu do prężniej rozwijającego się Wołomina. Społeczna aktywność TPR oraz pasjonatów w odkrywaniu zapomnianych dziejów Radzymina jest więc wyrazem nie tylko przywiązania do Małej Ojczyzny, ale też nadrabianiem niezawinionych zaległości.15

Monograficzną i najnowszą pracą, zahaczającą o interesujący nas obszar powiatu radzymińskiego, jest rozprawa doktorska (w wersji książkowej skrócona) dr Jolanty Janiny Załęczny z Muzeum Niepodległości w Warszawie. Opracowanie to wyjaśnia zawiłości podziału administracyjnego przedwojennego województwa warszawskiego, ze szczególnym uwzględnieniem omawianego przez Autorkę powiatu warszawskiego oraz powiatów ościennych.16 Przytaczane w nim fakty z zakresu historii wsi, rolnictwa, drobnego przemysłu, kultury i życia politycznego, pozwalają poczynić pewne porównania, a w rezultacie, lepiej zrozumieć sytuację ziemiaństwa powiatu radzymińskiego wewnątrz przedwojennego województwa warszawskiego.

Niestety praktycznie nieznaną na terenie powiatu wołomińskiego jest praca dr-a Bogdana Chodkiewicza pt. Powiat radzymiński w latach 1918 – 1939, będąca dysertacją doktorską, napisaną na Uniwersytecie Przyrodniczo-Humanistycznym w Siedlcach w 2011 roku. Zakresem tematycznym i oczywiście czasowym, jest ona zbliżona do rozprawy dr J. Załęczny. Uwzględnia rolniczą specyfikę powiatu, rozwój miejscowości, związany z budową kolei żelaznej, jak też różnorodność narodowościową. Nie mogło w niej zabraknąć informacji o życiu społecznym, politycznym i kulturalnym. Autor słusznie zauważa istotne braki w zasobach archiwalnych, dotyczących historii opisywanego regionu, wskazując na przykład, iż z akt magistratu Radzymina zachowało się zaledwie 5% dokumentów.17 Zasługi w zbieraniu źródeł do historii powiatu, w tym jego ziemiaństwa, ma również Społeczne Muzeum Ziemi Tłuszczańskiej, zapoczątkowane przez Józefa Kuleszę (1904-1992), następnie wiele lat prowadzone przez Tadeusza i Apolonię Sasinów, zaś od 2016 roku przez Marcina Ołdaka.

Wraz z rozwojem prasy, w Wołominie i okolicach pojawiły się nowe tytuły. Poza „Wieściami Podwarszawskimi” ukazywały się lub nadal istnieją: „To i Owo”, „Tygodnik Wołomiński”, „Życie Powiatu Wołomińskiego”, „Łącznik Mazowiecki”, „Fakty Gazeta Powiatowa”, „Fakty WWL”, „Moja Gazeta Regionalna” i inne. W nich również od czasu do czasu można przeczytać o historii ziemian dawnego powiatu radzymińskiego, choć zazwyczaj przy okazji opisów obiektów zabytkowych i innych tematów.18

Niniejsze opracowanie w pierwszym zarysie powstało jako artykuł i zostało opublikowane w kwartalniku „Wiadomości Ziemiańskie”, wydawanym przez Polskie Towarzystwo Ziemiańskie.19 Tekst, który oddajemy Czytelnikom jest więc rozszerzoną wersją tego pierwszego i powstawał początkowo z myślą o wystawie „Okruchy pamięci. Ziemianie dawnego powiatu radzymińskiego 1864-1945”, zorganizowanej przez Powiatowe Centrum Dziedzictwa i Twórczości (tzw. Fabryczkę) w Wołominie, która była tam prezentowana od 19 czerwca do 30 września 2016 roku. Wraz z zakończeniem ekspozycji i upływem czasu, powiększył się poprzez uzupełnienia o nowe materiały, pochodzące z archiwów i zbiorów rodzin – potomków ziemian radzymińskich. I właściwie praca trwa, ciągle jest zalążkiem czegoś większego. Poza opisaną literaturą, bazę źródłową rozprawy stanowią opracowania statystyczne (spisy ziemian, księgi adresowe dla handlu i rolnictwa, listy członków organizacji ziemiańskich, absolwentów szkół średnich i wyższych, obiekty kartograficzne i in.), archiwa: samorządowe, kościelne i państwowe oraz nieczęste wzmianki w prasie ziemiańskiej od drugiej połowy XIX wieku do 1939 r. Najwięcej danych można znaleźć w Archiwum Państwowym w Warszawie oraz jego oddziałach w Otwocku, Pułtusku i Grodzisku Mazowieckim. Znajdujemy tam księgi hipoteczne dóbr ziemskich, akta spraw sądowych, komisarzy oraz urzędów ziemskich, i in. Niezaprzeczalnie pomocna była w początkach pracy trwająca nie przerwanie kwerenda internetowa, która przyniosła nie tylko sporo informacji, ale nakierowała na kolejne. Przy czym, poszukiwania w sieci mają tylko wtedy sens i wartość, gdy korzysta się ze źródeł autentycznych, trafiających do niej po digitalizacji. Rzetelność innych danych, zamieszczonych w opracowaniach w sieci wymaga zwielokrotnionej uwagi i sprawdzenia w kilku źródłach.

Nieodzowne było sięgnięcie do coraz bogatszej oferty wydawnictw i zbiorów regionalnych Biblioteki Powiatowej, Powiatowego Centrum Dziedzictwa i Twórczości oraz Muzeum Nałkowskich w Wołominie, a także Społecznego Muzeum Ziemi Tłuszczańskiej. Bardzo ważne są archiwa rodzinne potomków radzymińskich ziemian. Przy opisie poszczególnych rodzin, były one najpoważniejszym, a niekiedy jedynym źródłem. Wśród źródeł o proweniencji rodzinnej wykorzystywałem w sporej mierze tzw. źródła wywołane, czyli wspomnienia lub odpowiedzi na pytania natury ankietowej. Przyglądając się materiałom, zebranym na wystawę „Okruchy pamięci. Ziemianie dawnego powiatu radzymińskiego 1864-1945”, a może przede wszystkim: publikacjom, innym zbiorom oraz niniejszemu opracowaniu, wydaje się za niezbędne sformułowanie postulatu, mówiącego o potrzebie kontynuowania badań nad ziemiaństwem dawnego powiatu radzymińskiego oraz poszerzenia bazy źródłowej.


  1. K. Mienicka, Dzierzbicka Józefa z Lewandowskich (biogram) [w:] Ziemianie polscy XX wieku, Warszawa 2002, s. 39. A. Arkuszewski, Arkuszewski Stanisław (biogram) [w:], Ziemianie polscy XX wieku, Warszawa 1992, s. 1; Z. Kosch, Arkuszewska Zofia Julia (biogram), Ziemianie polscy XX wieku, Warszawa 1992, s. 4; B. Konarska, Sulikowski Karol (biogram) [w:], Ziemianie polscy XX wieku, Warszawa 1992, s. 146-147; A. Arkuszewski, Chełmicki Włodzimierz (biogram) [w:] Ziemianie polscy XX wieku, Warszawa 2002, s. 15-16.
  2. Leszek Stefan Podhorodecki (1934-2000), dr historii, badacz dziejów wojskowości, nauczyciel. Syn Stefana (1897-1973), księgowego i Petroneli z Ilnickich. Pochodził z rodziny ziemiańskiej, właścicieli Hulczy, Deraźna i Hołobów na Wołyniu w XIX i na początku XX w. Dziad jego Wincenty Podhorodecki (1868-1924) był rządcą w dobrach ziemskich Berezne nad Słuczą Michała Małyńskiego (a nie Myślińskiego, jak omyłkowo pisano w dotychczasowych publikacjach wołomińskich).
  3. M. Kubacz, Leszek Stefan Podhorodecki (1934-2000), [w:] http://dawny.pl/leszek-stefan-podhorodecki-1934-2000/ [dostęp 25.04.2016]; R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, tom 5, województwo wołyńskie, Wrocław/Warszawa/Kraków, s.40-41.
  4. M. Kubacz, Artykuły dr. Leszka Podhorodeckiego drukowane w „Wieściach Podwarszawskich” w l. 1991-2001. Bibliografia, Wołomin 2004.
  5. Trzeba zaznaczyć, że „Ziemia Wołomińska” nie jest pojęciem historycznym, a tylko uczuciowym – wyraża szacunek oraz przywiązanie mieszkańców omawianego regionu do historii i tradycji lokalnej. Por. rozdz.: „Radzę ominąć – wolę ominąć, czyli między historią a legendami”.
  6. L. Podhorodecki [teksty publikowane w „Wieściach Podwarszawskich”, wybór]: Laskowo-Głuchy – siedziba Norwidów, nr 49/1999, s. 10; Franciszek Salezy Nakwaski – dziedzic Wołomina i Lipin, nr 29/1998, s. 6; Arystokracja w naszym regionie; Andrzej hr. Zamoyski – dziedzic Ręczaj pod Wołominem; Klembowscy – dziedzice Klembowa, nr 37/1996; Szymanowscy – dziedzice Poświętnego pod Wołominem; Adam Feliks Ronikier – ostatni dziedzic Ząbek; Henryk Wojciechowski – ostatni dziedzic Wołomina; Dawne Chrzęsne koło Tłuszcza – siedziba artystów i uczonych, nr 22/1999, s. 10; Pałac w Chrzęsnem koło Tłuszcza, nr 4/1998, s. 6; Prot Lelewel z Woli Cygowskiej w wojnach napoleońskich, nr 40/2000, s. 10; Prot Lelewel z Woli Cygowskiej w bitwie pod Lipskiem 1813 roku, nr 43/2000, s. 10; Gen. Franciszek Żymirski – dziedzic Klembowa, nr 10/2000, s. 10; Dawne Ręczaje pod Wołominem, nr 45/1998, s. 8.
  7. Rocznik Wołomiński [red. A. Kołodziejczyk, J. Stryjek oraz Zespół], tom I, Wołomin 2005.
  8. R. Pazio, Mała historia dworu w Duczkach, tom II, Wołomin 2006; M. Kubacz, Henryk Konstanty Woyciechowski herbu Jelita (1851-1934), tom III, Wołomin 2008; E. Noiński, W kręgu tradycji rodzinnych i pasji twórczych Bolesława Jeziorańskiego (1868-1920). Szkic do portretu artysty, tom V, Wołomin 2009; M. Kupiec, J. Wnuk. Księżna Eleonora Czartoryska – dziedziczka Radzymina [nota wydawnicza], tom V, Wołomin 2009.
  9. Studia i materiały do dziejów powiatu wołomińskiego [red. G. Dudzik, J. Boguszewska z Zespołem], Nr 1, Wołomin 2005.
  10. J. Boguszewska, Mecenat artystyczny dworów ziemiańskich Mazowsza północnego w XIX i XX wieku, Nr 1, Wołomin 2005, s. 91-179; Powiat Wołomiński – rodzinne strony Cypriana Kamila Norwida, Nr 2, Wołomin 2006, s. 13-15; Bolesław Jeziorański – rzeźbiarz z dworku Norwida, Nr 2, Wołomin 2006, s. 419-427; J. Brochocka, Wacław Sieroszewski, Nr 2, Wołomin 2006, s. 131-223; J. Wnuk, Księżna Eleonora Czartoryska – dziedziczka Radzymina (biogram), Nr 1, Wołomin 2005, s. 267-271; D. Tabor, Życie i działalność hr. Andrzeja Zamoyskiego, Nr 4, Wołomin 2008, s.85-142; M. Kraszewska, Rozwój społeczno-kulturalny ziemi tłuszczańskiej w I połowie XX wieku (1905-1939), Nr 4, Wołomin 2008, s. 145-222; E. Gałązka, Zarys dziejów Jadowa na podstawie wybranych źródeł, Nr 4, Wołomin 2008, s. 223-268; J. Urbańska, Zofia Solarzowa – Chrzestna, Nr 5, Wołomin 2009, s. 15-120; P. Kwiek, Dwory i pałace wiejskie na Mazowszu, Piotr Libicki, Marcin Libicki [nota wydawnicza], Nr 5, Wołomin 2009, s. 377-378.
  11. S. Sęczyk, Dzieje Łochowa i okolic, Łochów 1993; S. Grądzki, Łochów. Rody szlacheckie, Łochów 2015.
  12. Dziełem wielu nauczycieli radzymińskich, a szczególnie pp. Władysława Kolatorskiego, Jana Wnuka i Grzegorza Jelenia jest działający od wielu lat Klub Historyczny im. Armii Krajowej przy Gimnazjum nr 1 im. mjr Stefana Waltera, a od 17 maja 2017 roku przekształcony w Międzyszkolny Klub Historyczny im. AK. Klub zajmuje się kultywowaniem pamięci, a jego liderzy swoją wiedzę czerpią z relacji, ale także publikacji świadka historii – Mieczysława Chojnackiego ps. „Młodzik”. W Klubie uczestniczy ponad pół tysiąca młodych ludzi. Pośród żołnierzy Armii Krajowej, o których pamięć kultywowana jest w Klubie, są także – wprawdzie nieliczni – przedstawiciele warstwy ziemiańskiej, jak np. rodzina Prężynów z Dobczyna. Częścią pamięci historycznej są też miejsca – majątki – ziemiańskie, które miały swój udział w konspiracji, np. Dębinki czy Chrzęsne. Por.: M. Chojnacki, Radzymińscy żołnierz Armii Krajowej, Radzymin 1992; J. Wnuk, My Armii Krajowej żołnierze. Radzymińskie Koło Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, Radzymin 2016.
  13. S. Łagowski, Radzymin (miasto powiatowe guberni warszawskiej). Od czasu jego założenia do dni naszych, G. Gebethner i Spółka, Kraków 1905 [Katalog Nowych Książek, nr 4, Kraków, luty 1905, s. 58]; tenże, Radzymin (miasto powiatowe guberni warszawskiej)… [reprint], posłowie i uzupełnienie Jan Wnuk, Radzymin 2000.
  14. J. Wnuk, Dzieje Radzymina, wyd. Towarzystwo Przyjaciół Radzymina, Radzymin 2015.
  15. E. Bielec, J. Wnuk, Sławni Radzyminiacy i zasłużeni dla Radzymina, Radzymin 2015; J. Wnuk, Księżna Eleonora Czartoryska – dziedziczka Radzymina, Radzymin 2008; Dzieje Radzymina, Radzymin 2015; Ziemia Norwida i Cudu nad Wisłą, Warszawa 2003; E. Kowalski, Cmentarz poległych w Radzyminie, Radzymin 2005; S. Łagowski, Radzymin od czasu jego założenia do 1905 r. [reprint], Radzymin 2000; M. Chojnacki, J. Stryjek, Armia Krajowa – Radzymiński Obwód „Raróg”, „Rajski Ptak” w dokumentach, Radzymin 1999 i in.
  16. J. Załęczny, Powiat warszawski w latach II Rzeczypospolitej. Życie społeczno-polityczne, gospodarcze i kulturalne, Warszawa 2015, s. 15 i in.
  17. B. Chodkiewicz, Powiat radzymiński w latach 1918 – 1939. Wstęp, Siedlce 2011, s. 9. 18 A. Zalewski, Wola Rasztowska, „TiO – Tygodnik Powiatowy”, nr 35/2000, s. 6; tenże: Chrzęsne – opuszczony dwór; J. B. Lipszyc, Lipszycowie w Górkach, „Głos Powiatu”, nr 10(12), Wołomin 2000, s.
  18. W. Szydlik, Ślężany i Barcice, „Tygodnik Wołomiński”, nr 16/22.04., Wołomin 1999, s. 25; tenże: Mokra Wieś, nr 3/20.01., Wołomin 2000, s. 9; P. Sz. Łoś, Artystyczne tradycje w Chrzęsnem, „Spotkania z zabytkami”, nr 9/2000, Warszawa 2000, s. 25; M. Kubacz, Goście Nałkowskich, „Głos Powiatu”, nr 7/8(10), Wołomin 2000, s. 18; V. Borova, „Zosia”, „Głos Powiatu”, nr 3(6), Wołomin 2000, s. 18.
  19. P. Sz. Łoś, Ziemiaństwo powiatu radzymińskiego w XIX i pierwszej połowie XX wieku, „Wiadomości Ziemiańskie”, nr 56, zima 2013, Warszawa 2013, s. 14-39.

Więcej tego autora:

+ There are no comments

Add yours

Zostaw komentarz

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.