Najstarszy dokument dotyczący Wołomina

W „Słowniku geograficznym-historycznym ziem polskich w średniowieczu” pod hasłem „Wołunino” znajduje się spis dokumentów dotyczących Wołomina¹. Pierwszy z nich jest datowany na rok 1421 i informacja o nim znajduje się w tzw. Metryce Mazowieckiej². Metryka Mazowiecka jest to rejestr dokumentów wydanych przez kancelarie książąt mazowieckich w okresie niezależności politycznej Mazowsza. Najstarsze księgi Metryki Mazowieckiej i ich kopie obejmują zapisy od roku 1400, ale większość zawiera materiał rozpoczynający się dopiero od 2 dziesięciolecia XV wieku³. Po inkorporacji naszej dzielnicy do Polski Metryka Mazowiecka została włączona do Metryki Koronnej w 1539 roku i od tej pory dzieliła jej losy⁴. Jest to źródło historyczne o podstawowym znaczeniu dla badań prawa, gospodarki, genealogii, demografii itd. Księstwa Mazowieckiego.

Metryka Mazowiecka jest regestem dokumentów, co oznacza, że nie zawiera zazwyczaj całości tekstu dokumentów, a jedynie datę i miejsce jego sporządzenia oraz krótki opis treści tj. podejmowanej czynności prawnej. Opis taki zawiera najczęściej standardowe formułki kancelaryjne, często skracane przez książęcego notariusza, co powoduje pewne trudności w odczytaniu współcześnie dokładnej treści wpisów, choć ich sens jest jasny. Notatki tego typu zaczęto tworzyć zapewne w XIV stuleciu dla zebrania wszystkich przywilejów wydanych przez księcia (np. by uniemożliwić fałszerstwa lub ułatwić pracę kancelarii – najpierw notowano treść dokumentu w obecności księcia, potem wystawiano go wg obowiązujących formuł)⁵.

Pierwszy znany dokument dotyczący Wołomina zawiera nadanie przez księcia warszawskiego Janusza I Starszego 10 włók ziemi na prawie niemieckim (ius Theutonicum) niejakiemu Stanisławowi z Piwonina. Z kolejnego wpisu w Metryce Mazowieckiej dotyczącego Wołomina z roku 1437 dowiadujemy się, że tenże Stanisław z Piwonina doszedł do funkcji skarbnika czerskiego⁶. Nadanie ziemi na prawie niemieckim oznaczało, że obdarowany był zwolniony z pospolitych powinności na rzecz księcia. W tym przypadku wymieniono prace przy umocnieniach grodów (castrorum laboribus) i dodatkowe uprawnienia (lub przeciwnie – ograniczenia prawa), których nie udało mi się rozczytać, a mogły dotyczyć np. prawa do polowania. Za to musiał płacić czynsz w wysokości ośmiu groszy praskich.

Wołomin występuje tu pod krótszą nazwą, którą odczytano jako „Wolin”, choć wydaje się, że forma „Wolni” jest równie uprawniona. Pierwsza z tych możliwości odsyłałaby nas do etymologii nazwy podobnej jak miasto Wolin i wyspa Wolin na Pomorzu, której nazwę wywodzi się od prasłowiańskiego „vel”, „vol” tj. „mokry”. Oznaczało by to miejsce mokre, błota, bagniska. Z kolei lekcja „Wolni” pozwalała by przypuszczać, że było to po prostu miejsce wolne, tj puste, nieuprawiane, np. pustka powstała w wyniku zniszczeń w trakcie najazdu.

Na tle innych dokumentów z epoki był to dokument nowoczesny pośród przeważających wpisów o nadaniach na starym prawie książęcym, w zamian za posługę rycerską. Tego typu nadania zanikły w ciągu XV stulecia. Dokument ten jest jednym z pomników akcji kolonizacyjnej na prawie niemieckim, która została zapoczątkowana na Mazowszu Wschodnim w końcu XIV stulecia i doprowadziła do rozwoju ten zapóźniony w stosunku do innych ziem polskich i zniszczony wojnami z Litwą region kraju⁷.

Tekst dokumentu został przygotowany na podstawie wydania internetowego Metryki Mazowieckiej, dostępnego dzięki pracy Instytutu Historycznego PAN. Jest dostępna pod adresem http://agad.gov.pl/MK_3/MM3.html⁸ wraz ze skanami mikrofilmów i regestami dokumentów (niestety niepełnymi – dokumentu dotyczącego Wołomina w nim brak). Treść wpisu w Metryce Mazowieckiej (po łacinie, słowa wątpliwe oznaczono znakiem zapytania, słowa nieczytelne wykropkowano):

Item eodem anno Stanislao a Piwonino 10 mansos Wolin [Wolni?] dicitur circa granicies hereditate dicti Kobilka in districtus warszowiensis dux warszowiensis dedit item ius Theutonicum per octo grossorum pragensis a costrorum laboribus, omnibus vopte [?] in mil […]⁹, datum in Czersk civitas die sancti Martini, presentibus palatinus Stanislawum nr [notam tenetur ?]¹⁰.

Tłumaczenie:

Takoż tego roku [1421] Stanisławowi z Piwonina książę warszawski dał 10 włók zwanych Wolin [Wolni?] koło granic posiadłości zwanej Kobyłka takoż z prawem niemieckim za 8 groszy praskich za prace przy zamkach oraz […], wydane w Czersku dnia 11 listopada 1421 roku, w obecności palatyna [tj. skarbnika?] Stanisława.

Słownik historyczno-geograficzny ziemi warszawskiej w średniowieczu, opr. A. Wolff, Kazimierz Pacuski, do druku przygotowały Marta Piber-Zbieranowska i Anna Salina, pod red. Tomasza Jurka, Warszawa 2013, s. 325. Na dokument ten zwrócił uwagę Jarosław Stryjek.
Metryka Mazowiecka (dalej MK) księga 3, karta 73.
Jan Tyszkiewicz, Uwagi o krajobrazie środkowego Mazowsza w średniowieczu [w:] Geografia historyczna średniowiecznej Polski, Warszawa 2003, s. 47.
Metryka Księstwa Mazowieckiego z XV – XVI wieku, (opr.) A. Włodarski, t. I. Księga nr 333 z lat 1417 – 1429, Pomniki Prawa t. V, Warszawa 1918, s. 6.
Metryka Księstwa Mazowieckego, op. cit. s. 5.
MK 3, k. 207v.
Krótkie zestawienie lokacji na Mazowszu w końcu XIV stulecia i w XV: Jan Tyszkiewicz, Kotlina Warszawska w średniowieczu i jej geografia historyczna [w:] Geografia historyczna średniowiecznej Polski, Warszawa 2003, s. 71.
Ostatni dostęp 2014-08-24.
Wyrażenie to zawiera dalszy ciąg formuły zwolnienia z określonych elementów prawa powszechnego, dla pisarza kancelaryjnego na tyle oczywisty, że zapisana dosyć niedbale skrótami. Niestety, nie udało mi się jej rozszyfrować.
Formuła ta oznaczała, że za zapis czynności interesant jest dłużny (Metryka Księstwa Mazowieckego, op. cit. s. 8).