Historia szkolnictwa na terenie gminy Dąbrówka (I)

Rozwój szkolnictwa do 1945 roku

Trudno jest ustalić początki szkolnictwa na terenie dzisiejszej gminy Dąbrówka. Pierwsze informacje o funkcjonowaniu szkół pochodzą z początków XX wieku i nawiązują do danych z wieku XIX. Należy jednak przypuszczać, że szkolnictwo rozwijało się tu znacznie wcześniej.

W 1442 r. w Dąbrówce powstaje parafia i choć żadne dokumenty związane z jej funkcjonowaniem nie podają informacji o działalności jakiejkolwiek szkoły, to najprawdopodobniej miejscowi księża prowadzili podstawową edukację, która wiązała się chociażby z uczestnictwem w nabożeństwach.

W protokole wizytacyjnym parafii Dąbrówka z 1775 r. pojawia się informacja następującej treści: „żadnej przy kościele nie masz szkoły ani fundacji na bakałarza, który by uczył dzieci, a do tego, że parafia nie szlachecka tylko wcale chłopska, a panowie też swoich poddanych nie chcą mieć mądremi i uczonemi.”¹

Pierwsze potwierdzone informacje źródłowe podają, że szkoła elementarna w Dąbrówce powstała w 1818 r. W 1845 r. nauczał tu jeden nauczyciel, który miał pod swoją opieką 14 uczniów, w tym 11 chłopców i 3 dziewczynki. Wszyscy byli wyznania rzymsko-katolickiego i pochodzili ze stanu chłopskiego, a fundusz szkoły wynosił 91,04 rubli.² W roku szkolnym 1869/1870 szkoła nadal zatrudniała jednego nauczyciela, wzrosła natomiast liczba uczniów, których było 77, w tym jedno dziecko pochodziło ze stanu szlacheckiego, a fundusz szkoły, pochodzący ze składek mieszkańców, wynosił ponad 101 rubli.³

W 1870 r. w gminie małopolskiej, do której wówczas przynależała Dąbrówka, znajdowały się dwie szkoły (jedna z nich z pewnością znajdowała się w Dąbrówce, natomiast trudno jest ustalić, w której miejscowości była wówczas druga szkoła – przyp. aut.), w których uczyło się 115 uczniów. Potrafiących czytać w całej gminie było 317, piszących 45 osób, ponadto 22 osoby posiadały wykształcenie wyższe.⁴

Działalność szkoły w Dąbrówce od 1906 r. opisuje miejscowy Naczelnik Urzędu Pocztowego w Dąbrówce – Stanisław Karłowicz „od 1906 roku można zanotować w Dąbrówce, że była szkółka 4 oddziałowa mieściła się w chacie u Wójta gminy rolnika Getki Józefa, człowiek ten opiekował się tą szkółką, nauka odbywała się 4 dni w języku rosyjskim zaś dwa dni w języki polskim. Nauczycielami byli w tym czasie p. Kozłowski Dominik i p. Marzysz. W następnych latach od 1916 do 1918 r. pracowali nauczyciele p. Leszek Jan, p. Wojciechowska, p. Staniszewska. W okresie okupacji niemieckiej w czasie I wojny światowej p. Wojciechowska uczyła kilku uczniów z Dąbrówki języka niemieckiego.”⁵

W 1906 r. powołany zostaje z inicjatywy Bolesława Jeziorańskiego Komitet Założycielski Szkoły. Działaczami komitetu zostali: Józef Getka, Piotr Fluks, Jan Karłowicz z Dąbrówki oraz Józef Kuchta z Chajęt. Dzięki nim doszło do budowy budynku szkolnego, który został oddany do użytku w 1908 r. Znalazły się w nim dwie sale lekcyjne oraz dwa mieszkania dla nauczycieli, z których korzystali m.in.: D. Kozłowski, Jan Leszek, Wojciechowska i Staniszewska.⁶

Na terenie gminy Małopole do 1914 r. istniały trzy szkoły czterooddziałowe, które znajdowały się w Załubicach, Dąbrówce i Wolicy.⁷

W listopadzie 1918 r., po 123 latach zaborów, Polska odzyskała niepodległość. Funkcjonowanie szkół w niepodległej Polsce było bardzo trudne. Wynikało to m.in. ze zniszczeń wojennych oraz zróżnicowanego systemu i poziomu szkolnictwa w poszczególnych zaborach.

W 1922 r. wydana została „Ustawa o zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół powszechnych.” Zgodnie z zapisami tej ustawy na samorządzie gminnym spoczywał obowiązek zakładania oraz utrzymania szkół, a stopień organizacji szkoły uzależniono od liczby uczniów. Jeśli liczba uczniów nie przekraczała 60, zakładano szkołę jednoklasową, w której był zatrudniony 1 nauczyciel. Jeśli uczniów było do 100, powstawała szkoła dwuklasowa, w której zatrudnionych było 2 nauczycieli, do 150 uczniów szkoła była trzyklasowa z 3 nauczycielami, do 200 dzieci czteroklasowa placówka z 4 nauczycielami, do 250 – pięcioklasowa szkoła i zatrudniała 5 nauczycieli, do 300 uczniów szkoła sześcioklasowa i 6 nauczycieli, powyżej 300 uczniów szkoła siedmioklasowa i 7 nauczycieli.⁸

W okresie powojennym brak było funduszy na rozbudowę istniejącej szkoły w Dąbrówce czy budowę nowej szkoły. Początkowo dzieci uczyły się nadal w starym budynku szkolnym o 2 salach lekcyjnych, co zmuszało do nauki na dwie zmiany. Nauczycielami w tym czasie byli: J. Leszek, Stanisława Leszek, Janina Hołojadówna i D. Kozłowski. W następnych latach wynajęto lokal u rolnika Franciszka Stańczaka, gdzie odbywały się lekcje religii, które prowadził proboszcz, Henryk Grabowski. W późniejszym okresie dla potrzeb szkoły wynajęto jeszcze jedną izbę u Aleksandra Kowalskiego, a w roku 1927 nabyto budynek od Rzempołucha, gdzie po remoncie znajdowały się dwie sale.⁹

W Dąbrówce powstała tzw. ochronka, czyli instytucja opiekuńcza dla dzieci w wieku przedszkolnym. „Założono ją z inicjatywy dwóch tutejszych nauczycieli: J. Leszka i D. Kozłowskiego. Dziećmi opiekowała się pani Rusiniakowa z Radzymina. Ochronka istniała tylko do 1920 r., gdyż jej działalność przerwały działania wojenne w 1920 r. Następna instytucja opiekuńcza działała w latach 1926 – 1930, a zorganizowano ją w chacie Stanisława Dobrowolskiego. Ochroniarką w tym czasie była Władysława Schotówna również z Radzymina.”¹⁰

Wydanie „Ustawy o zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół powszechnych” spowodowało szybki rozwój szkolnictwa. W 1925 r. na terenie gminy Małopole z siedzibą w Dąbrówce istniały szkoły powszechne w następujących miejscowościach: szkoła dwuklasowa w Dąbrówce, natomiast w Chajętach, Chruścielach, Czarnowie, Dręszewie, Głuchach, Guzowatce, Małopolu, Kuligowie, Kołakowie, Ludwinowie, Ślężanach, Słopsku, Sokołówku, Trojanach i Marianowie – szkoły jednoklasowe.¹¹

Szkoły najczęściej nie posiadały własnych budynków, sale wynajmowano u miejscowych gospodarzy.

Stopień organizacyjny szkół w roku szkolnym 1925/1926 przedstawiał się następująco:

• Szkoła w Chajętach składała się z 1 izby lekcyjnej, która miała 70,4m² i stanowiła własność gminy. W budynku szkolnym znajdowało się także mieszkanie nauczycielskie składające się z 2 izb i kuchni. Zatrudniony był 1 nauczyciel, liczba godzin tygodniowo wynosiła 34, na zajęcia zapisanych było 60 dzieci, a ich droga do szkoły nie przekraczała 1 km.
• Szkoła w Czarnowie posiadała 1 izbę lekcyjną o powierzchni 25 m², niebędącą własnością szkoły. Zatrudniony był 1 nauczyciel, którego tygodniowy wymiar pracy wynosił 34 godziny. Do szkoły zapisanych było 34 uczniów, odległość do szkoły wynosiła do 1 km.
• Szkoła w Dąbrówce posiadała 3 izby lekcyjne o powierzchni 129,6 m², w tym tylko jedna sala o 39,6 m² znajdowała się w budynku stanowiącym własność gminy, pozostałe izby lekcyjne były w budynkach wynajętych u miejscowych gospodarzy. Zatrudnionych było trzech nauczycieli, w szkole odbywało się 90 godzin lekcji tygodniowo. Zapisanych do szkoły było uczniów 202, w tym dla 152 uczniów droga do szkoły nie przekraczała 1 km, 50 uczniów natomiast miało do pokonania od 1 do 2 km. Do dyspozycji nauczycieli było jedno mieszkanie stanowiące własność gminy, które składało się z 2 pokoi i 1 kuchni oraz grunty szkolne o powierzchni 0,3 ha.
• Szkoła w Guzowatce to placówka o 1 izbie lekcyjnej, której powierzchnia wynosiła 30m² i nie stanowiła własności gminy. W szkole zatrudniony był 1 nauczyciel, czas pracy wynosił 36 godzin tygodniowo. Do szkoły zapisanych było 46 uczniów, których droga do szkoły była do 1 km.
• Szkoła w Józefowie składała się z 1 sali lekcyjnej o powierzchni 35 m², która nie była własnością szkoły. Zatrudniony był 1 nauczyciel, który pracował w szkole 34 godziny tygodniowo. W posiadaniu nauczyciela była działka rolna o powierzchni 0,6 ha stanowiąca własność gminy. Liczba uczniów zapisanych do szkoły to 65, w tym dla 60 dzieci droga do placówki wynosiła do 1 km, natomiast 5 uczniów miało do pokonania 1 – 2 km.
• Szkoła w Kołakowie posiadała 1 izbę lekcyjna o powierzchni 37,5m² znajdującą się w budynku stanowiącym własność gminy. Przy szkole było mieszkanie dla nauczyciela, składające się z 2 pokoi i 1 kuchni. W szkole zatrudniony był 1 nauczyciel, który prowadził 36 godziny zajęć tygodniowo. Liczba uczniów zapisanych do szkoły wynosiła 70, dla 68 odległość do szkoły nie była większa niż 1 km, 2 dzieci miało do szkoły od 1 do 2 km.
• Szkoła w Kuligowie składała się z 1 sali lekcyjnej, której powierzchnia wynosiła 22,5m² i nie znajdowała się w lokalu, który był własnością gminy. Tygodniowa liczba godzin nauczania to 34, realizował je 1 nauczyciel zatrudniony na pełen etat. Uczniów zapisanych do szkoły było 69, a odległość do szkoły nie przekraczała 1 km.
• Szkoła w Laskowo Głuche to placówka o 1 izbie lekcyjnej, której powierzchnia wynosiła 33,8m² i była wynajęta u miejscowego gospodarza. Zatrudniony był 1 nauczyciel, liczba godzin lekcji w tygodniu to 34. Zapisanych uczniów do szkoły 62, w tym 29 miało do szkoły poniżej 1 km, 14 od 1 do 2 km i 19 od 2 do 3 km.
• Szkoła w Marianowie posiadała 1 salę lekcyjną, której powierzchnia wynosiła 30 m² i stanowiła własność gminy. Przy szkole znajdowało się również mieszkanie nauczycielskie, składające się z 2 pokoi i 1 kuchni. Zatrudniony był 1 nauczyciel, tygodniowo realizowane były 34 godziny lekcyjne. Liczba uczniów zapisanych do szkoły wynosiła 49, w tym 4 uczniów do szkoły miało 1 – 2 km.
• Szkoła w Słopsku o 1 izbie lekcyjnej o powierzchni 25m² niestanowiącej własności gminy. W szkole pracował 1 nauczyciel, a tygodniowa liczba godzin wynosiła 34. Do szkoły zapisanych było 58 uczniów, uczęszczających z odległości nieprzekraczającej 1 km.
• Szkoła w Sokołówku posiadała 1 izbę lekcyjną o pow. 16m², wynajętą u miejscowego gospodarza. Zatrudniony był 1 nauczyciel, który tygodniowo prowadził 36 godzin zajęć lekcyjnych. Liczba uczniów zapisanych do szkoły to 40, a ich droga do szkoły nie przekraczała 1 km.
• Szkoła w Ślężanach składała się z 1 sali, której powierzchnia wynosiła 19,4m² i nie była własnością gminy. W szkole zatrudniony był 1 nauczyciel, który prowadził 34 godziny lekcyjne tygodniowo. Liczba zapisanych uczniów do szkoły wynosiła 48, w tym 5 uczniów musiało pokonać do szkoły od 1 do 2 km.
• Szkoła w Trojanach posiadała 1 izbę lekcyjną o pow. 84m², która znajdowała się w budynku będącym własnością gminy. Przy szkole znajdowało się także mieszkanie nauczycielskie składające się z 1 pokoju. Tygodniowo w szkole odbywały się 34 godziny lekcyjne prowadzone przez 1 nauczyciela. Liczba uczniów zapisanych do szkoły to 84 osoby, 6 uczniów mieszkało w odległości 1-2 km, 8 natomiast musiało pokonać drogę o długości 2 – 3 km. Odległość pozostałych od szkoły nie przekraczała 1 km.

We wszystkich szkołach na terenie gminy Małopole językiem nauczania był język polski.¹²

Szkoła w Guzowatce została zamknięta w roku szkolnym 1926/1927, a uczniów przydzielono do szkoły w Kołakowie¹³.

W 1928 r. w Dąbrówce powołano Społeczny Komitet Budowy Szkoły, którego zadaniem było dążenie do wybudowania nowego budynku szkolnego. Do 1939 r. udało się zgromadzić materiały budowlane, dalsze prace nad budową przerwał wybuch II wojny światowej. W czasie okupacji komisaryczny wójt gminy – Hanula, skonfiskował zebrany materiał budowlany na budowę Urzędu Gminy w Dąbrówce.¹⁴

W latach 1924 – 1925 urząd gminy oraz mieszkańcy Józefowa zakupili drewniany dom od miejscowego gospodarza Józefa Wilkowskiego z przeznaczeniem na szkołę w Józefowie¹⁵, a w 1928 r. przeprowadzono remont budynku.¹⁶

Kolejny obraz szkolnictwa na terenie gminy dotyczy roku szkolnego 1930/31. Szkoły niższe ogólnokształcące, powiat Radzymin, województwo warszawskie, gmina Małopole:

• Chajęty: szkoła jednoklasowa, tygodniowa liczba godzin nauki – 34, zatrudniony 1 nauczyciela. Lokal stanowiący własność gminy o powierzchni 33m² z 1 salą lekcyjną. Uczniów 55.
• Dąbrówka: szkoła pięcioklasowa, tygodniowa liczba godzin lekcyjnych wynosiła 143, zatrudnionych było 6 nauczycieli. Szkoła znajdowała się w budynku własnym o pow. 194 ^m2 z 5 salami lekcyjnymi. Liczba uczniów wynosiła 260.
• Głuche: szkoła jednoklasowa, 34 godziny lekcyjne tygodniowo, pracował 1 nauczyciel. Szkoła znajdowała się w budynku wynajętym, posiadała 1 izbę lekcyjną o pow. 35m². Do szkoły zapisanych był 64 uczniów.
• Józefów: szkoła dwuklasowa, liczba godzin lekcji tygodniowo wynosiła 58, zatrudniano 2 nauczycieli. Szkoła posiadała własny budynek o pow. 84m² z 2 salami lekcyjnymi. Liczba zapisanych uczniów 109 osób.¹⁷ Początkowo jedyną nauczycielką i kierowniczką szkoły była pani Zasadowska, w szkole uczyli także Wojciech Pałaszewski i Jan Bielecki, którzy pochodzili z Ludwinowa.¹⁸
• Karolew: szkoła jednoklasowa, 34 godziny zajęć tygodniowo realizowane przez 1 zatrudnionego w szkole nauczyciela. Szkoła wynajmowała lokal o pow. 35 m². Uczniów zapisanych do szkoły 70.
• Kołaków: szkoła trzyklasowa, prowadzono 88 godzin zajęć lekcyjnych tygodniowo i zatrudnionych było 3 nauczycieli. Szkoła posiadała w budynku własnym pow. 36m² oraz 60m² wynajmowano. Do szkoły zapisanych było 174 uczniów.

• Kuligów: szkoła jednoklasowa, tygodniowo odbywało się 34 godziny lekcyjne prowadzone przez 1 nauczyciela. Szkoła nie posiadała własnego budynku, zajęcia odbywały się w wynajętej izbie o pow. 25 m². Liczba uczniów wynosiła 86.
• Marianów: szkoła dwuklasowa, liczba godzin lekcyjnych wynosiła 64 tygodniowo, zatrudnionych było 2 nauczycieli. Powierzchnia lokalu szkolnego, który znajdował się w budynku własnym, wynosiła 65 m² i składała się z 2 sal. Szkoła liczyła 139 uczniów.
• Słopska Wólka: szkoła jednoklasowa, liczba zajęć tygodniowo 34 lekcje, które prowadził 1 nauczyciel. Powierzchnia lokalu szkolnego wynosiła 25 m² i był to lokal niestanowiący własności szkolnej. Uczniów w szkole było 71.
• Trojany: szkoła jednoklasowa, tygodniowa liczba godzin wynosiła 34, zatrudniony był 1 nauczyciel. Szkoła znajdowała się w lokalu własnym o pow. 48m², w którym była 1 sala lekcyjna. Do szkoły było zapisanych 74 uczniów.

Wszystkie szkoły na terenie gminy były powszechne, publiczne i koedukacyjne. Nauczano w nich w języku polskim.¹⁹

Jak wyglądało życie codzienne w szkole na terenie Dąbrówki, opisuje Mieczysław Wawryło:

„Izby szkolne były zimne, brakowało podstawowych pomocy (…). Dzieci nie zawsze miały, w czym chodzić i kiedy. Zdarzało się często, że dzieci przychodziły na zajęcia dopiero w grudniu, gdy skończyły się prace w gospodarstwie i to nie wszystkie. Np. w r. 1928 klasę siódmą ukończyło tylko 7 osób.”²⁰

1 września 1939 r. wybuchła II wojna światowa. Okupant przystąpił do organizacji własnej administracji. Budynki państwowe, w tym także szkolne, zostały zajęte przez niemieckich urzędników i wojsko. Nasiliły się prześladowania Polaków, w Generalnej Guberni (w jej skład weszły tereny gminy Małopole) pozwolono jedynie na funkcjonowanie szkół powszechnych i zawodowych. Poziom nauczania i stopień organizacyjny uległ znacznemu obniżeniu. Zakazano nauczania historii i geografii. Pomimo działań wojennych nauczyciele dokładali wszelkich starań, aby dzieci nadal się uczyły. Nauka trwała też w Dąbrówce, gdzie kierownikiem szkoły był Władysław Jezierski. Początkowo liczba dzieci uczęszczających do szkoły zmalała, ale od 1943 r. systematycznie ponownie zaczęła wzrastać²¹. W Józefowie natomiast w czasie okupacji uczono w mieszkaniu Antoniego Kostrzewy w Ludwinowie, gdzie nauczycielką była Woźniak – Kozłowska.²²

1. Michał M. Grzybowski, Materiały do dziejów Ziemi Płockiej. Z archiwaliów diecezjalnych płockich XVIII wieku, T. 8, Płock 1996, s. 33.
2. Walka caratu ze szkołą polską w Królestwie Polskim w latach 1831-1870, Materiały źródłowe, wybór, wstęp i opracowanie Karol Poznański, Warszawa 1993, s. 412.
3. Tamże, s. 488.
4. Leon Bokiewicz, Opis powiatu radzymińskiego pod względem topograficzno- historycznym, statycznym, higienicznym i lekarskim, Warszawa 1872, s. 62- 63.
5. Stanisław Karłowicz, Kronika szkoły, s. 1. www.spwd.dabrowka.net.pl
6. Teresa Woźniak, Infrastruktura społeczno – oświatowa Dąbrówki, maszynopis, s. 58. www.spwd.dabrowka.net.pl
7. Jerzy Lewicki, Encyklopedia powiatu wołomińskiego, maszynopis w zbiorach Towarzystwa Przyjaciół Radzymina, Radzymin 1974, s.30.
8. Ustawa z dnia 17 lutego 1922 r. o zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół powszechnych.
9. Teresa Woźniak, dz. cyt., s. 62- 64.
10. Tamże, s. 63.
11. Archiwum Państwowe m. st. Warszawy, oddział w Grodzisku Mazowieckim (dalej APWoGM) Starostwo Powiatowe w Radzyminie (1916 – 1929), nr zespołu 691, Wykaz urzędów, instytucji, szkół na terenie powiatu 1925 r., sygn. 138, s.3.
12. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Szkoły Powszechne Rzeczypospolitej Polskiej w Roku Szkolnym 1925/26, Warszawa 1927, s. 39-41.
13. Mieczysław Wawryło, Szkice z historii Szkoły Podstawowej w Guzowatce, maszynopis udostępniony przez p. Annę Wojtkowską, członka Zarządu Oddziału ZNP w Wołominie, s. 1.
14. Teresa Woźniak, dz. cyt.., s. 64.
15. Mieczysław Wawryło, Historia powstania Szkoły Podstawowej w Józefowie, maszynopis udostępniony przez p. Annę Wojtkowską, członka Zarządu Oddziału ZNP w Wołominie, s. 1.
16. APWoGM, Akta Gminy Dąbrówka, nr zespołu 447, Księga wizytacyjna urzędu gminnego, sygn. 73.
17. Szkoły Rzeczypospolitej Polskiej w roku szkolnym 1930/31, red. M. Falski, Warszawa 1933, s. 70.
18. Marianna Czarnowska, Moja szkoła. Wspomnienia, wydarzenia, ludzie, maszynopis w posiadaniu autora, Józefów 2008, s. 9.
19. Szkoły Rzeczypospolitej Polskiej… dz. cyt., s. 71
20. Mieczysław Wawryło, Historia Szkoły Podstawowej w Dąbrówce, maszynopis udostępniony przez p. Annę Wojtkowską, członka Zarządu Oddziału ZNP w Wołominie, s. 2.
21. Tamże, s. 2.
22. Mieczysław Wawryło, Historia powstania… dz. cyt., s. 1.

Arkadiusz Wójcik