Armia Krajowa w II Rejonie „Celków” VII Obwodu „Obroża” 1939-1944 (III)

II rejon – lata 1940-1944

Podstawowym zadaniem ZWZ było przygotowywanie sił i środków do odbudowy państwa polskiego na drodze walki zbrojnej, która miała się rozpocząć „z chwilą wkroczenia do kraju Wojsk Polskich”¹⁰⁸. Klęska Francji i świadomość prowadzenia długotrwałej walki z Niemcami spowodowały, iż organizacja, która miała mieć charakter kadrowy, zaczęła się przekształcać w organizację masową, jednocześnie powstała koncepcja powstania powszechnego.

Działalność ZWZ, a następnie AK W II Rejonie VII Obwodu „Obroża” była nierozerwalnie związana z działalnością całej organizacji – tworzono sztab na wzór struktur sztabu obwodu, prowadzono nabór do konspiracji oraz akcję scaleniową, odbywało się szkolenie wojskowe, gromadzono broń¹⁰⁹.

W sytuacji, gdy większość żołnierzy II Rejonu nie służyła przed wojną w Wojsku Polskim, podstawowym zadaniem stało się przeszkolenie ochotników i przygotowanie ich do wystąpienia zbrojnego w końcowym etapie wojny. Ten cel podstawowy nie wykluczał zadań bieżących o charakterze dywersyjnym lub odwetowym¹¹⁰, zmierzających do ograniczenia terroru okupanta lub ukarania sprawców, a także działań dla podniesienia poziomu moralnego społeczeństwa.

W powiecie warszawskim pierwsze grupy dywersyjno-sabotażowe, zwane na tym terenie Sekcjami Specjalnymi (SS), zaczęły powstawać w drugiej połowie 1941 r.¹¹¹ Znaczny rozwój oddziałów dywersyjnych nastąpił w okresie od połowy 1942 r. do marca 1943 r.¹¹² Po utworzeniu Kedywu Okręgu Warszawskiego, na przełomie 1942 i 1943 r., na bazie Sekcji Specjalnych, w każdym rejonie rozpoczęła się właściwa organizacja rejonowych oddziałów dywersyjno-bojowych.¹¹³ Oddziały te do końca marca 1944 r. nazywane były Oddziałami Specjalnymi (kryptonim – skrót OS), od kwietnia 1944 r. – Oddziałami Dywersji Bojowej (kryptonim – skrót ODB)¹¹⁴.

W II Rejonie Oddział Specjalny nosił kryptonim os „Celków”¹¹⁵, a następnie „DB składu C”¹¹⁶ lub „DB składu II” (W 1944 r. pierwsza litera nazwy kryptonimowej rejonu „C” została zmieniona na cyfrę rzymską II, oznaczającą jego kolejny numer)¹¹⁷.

W II Rejonie pierwsza Sekcja Specjalna powstała w drugiej połowie 1942 r. w Pustelniku II¹¹⁸. Żołnierze wchodzący w skład tej grupy¹¹⁹ pracowali razem z mjr. H. Okińczycem w fabryce „Balicki i syn”, stąd też ich podstawowym zadaniem była ochrona komendanta II Rejonu oraz osłona spotkań, odbywających się w tym zakładzie. We wrześniu 1942 r. powstała druga Sekcja Specjalna w Zielonce¹²⁰, w październiku trzecia sekcja, także w Pustelniku¹²¹.

Meldunek o stanach liczbowych II Rejonu z dnia 31.10.1943 r. wymienia Oddział Specjalny (OS) jako pluton 749, liczący 18 osób¹²². Dowództwo nad nim sprawował od września 1942 r. ppor. Henryk Dobak „Olszański” / „Olsza”¹²³. Pod koniec 1943 r. zastąpił go ppor. Stanisław Maciejewski „Róg” / „Ostroga”, o czym zawiadamia meldunek z lutego 1944 r.¹²⁴, a także meldunek o stanach liczbowych rejonu z dnia 1.03.1944 r.¹²⁵ W raporcie z marca Oddział Specjalny wymieniony jest jako pluton 745, liczący 20 żołnierzy i dowodzony przez „Ostrogę”.¹²⁶ Chodzi tu najprawdopodobniej o tę samą grupę dywersyjno-bojową (OS), działającą w II Rejonie, a występującą pod dwoma numerami plutonów – 745 i 749.

W 1944 r. powstały kolejne Sekcje Specjalne w II Rejonie¹²⁷. Na początku roku – czwarta sekcja w Pustelniku II (w jej skład wchodzili żołnierze „spaleni” w swoich miejscach zamieszkania); w kwietniu – piąta sekcja w Zaciszu (żołnierze pochodzili z plutonu 748 /saperów/); w maju – szósta sekcja w Ząbkach i Drewnicy¹²⁸.

Oddział Specjalny „Celków” pod względem operacyjnym podlegał dowódcy Kedywu Okręgu Warszawskiego, wykonywał zadania na zlecenie „Kedywu”, pod względem organizacyjnym podlegał bezpośrednio komendantowi mjr H. Okińczycowi¹²⁹ i mógł być przez niego wykorzystywany do różnych akcji w ramach swych kompetencji lub na zlecenie komendanta obwodu¹³⁰.

Żołnierze Oddziału Specjalnego pochodzili z istniejących w II Rejonie plutonów, byli najlepiej wyszkoleni, reprezentowali wysoki poziom moralny, odznaczali się silną wolą walki z okupantem, w zasadzie wszyscy mieli ukończone konspiracyjne Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty¹³¹. Wraz z rozpoczęciem działań powstańczych mieli powrócić do swoich macierzystych oddziałów liniowych.

W latach 1943-1944 (do sierpnia) w VII Obwodzie „Obroża” Oddziały Dywersji Bojowej Kedywu Okręgu Warszawskiego wykonały 281 akcji, w tym 259 akcji zostało wykonanych przez ODB rejonów¹³². Część tych akcji przypada na II Rejon, nie wszystkie jednak znalazły potwierdzenie w zachowanych dokumentach¹³³, aczkolwiek żyją one w pamięci żołnierzy i są obecne na kartach wspomnień ich uczestników.

Działalność Oddziału Specjalnego „Celków” miała przede wszystkim charakter lokalny (wynikała z potrzeb i sytuacji w rejonie). Wykonywano głównie następujące zadania – niszczenie akt i wyposażenia w zarządzie gminy Marki; likwidacja miejscowych konfidentów i bandytów; zdobywanie broni. Często w różnych akcjach żołnierze OS byli wspierani przez żołnierzy z plutonów liniowych¹³⁴, brano jednak najlepszych. Liczebność i skład oddziału, biorącego udział w realizacji zadania, zależały od rodzaju akcji. Zasadą jednak było, że działania prowadzili żołnierze nieznani na danym terenie.

Działania przeciwko administracji – akcje w zarządzie gminy Marki:

• 19/20.07.1943r.¹³⁵ zniszczono akta m. in. spisy kontyngentów rolnych, zarekwirowano maszynę do pisania, dwa powielacze, pewną ilość gotówki z kasy. Plan akcji był przygotowany na polecenie komendanta rejonu przez pracownika zarządu gminy i jednocześnie szefa KOb rejonu, K. Sokołowskiego¹³⁶; w akcji wzięli udział członkowie os z Zielonki¹³⁷, wspierani przez żołnierzy z 2 kompanii (z Zielonki)¹³⁸.
• 10.02.1944 r. z rozkazu komendanta rejonu, 3-osobowy patrol przekazał wójtowi gminy Marki S. Jankowskiemu ostrzeżenie (groźba kary śmierci wobec niewłaściwej postawy i działań, zagrażających bezpieczeństwu organizacji). W lipcu 1944 r. ponowiono ostrzeżenie¹³⁹.
• Luty 1944 r. odebranie kontrybucji z urzędu gminy.
  W dniu 1 lutego 1944 r. żołnierze Oddziału Specjalnego Kedywu Komendy Głównej AK wykonali w Warszawie wyrok śmierci na gen. Franzu Kutscherze, dowódcy SS i policji w dystrykcie warszawskim¹⁴⁰. Jednym z kroków odwetowych okupanta była kontrybucja w wysokości 100 mln. złotych, nałożona na ludność Warszawy i okolic. Ludność gminy Marki miała wpłacić na ten cel 1 mln, złotych¹⁴¹. Komendant rejonu, mjr H. Okińczyc, wydał polecenie zorganizowania akcji, mającej na celu zabranie tych pieniędzy na potrzeby AK¹⁴². Zadanie było trudne, gdyż w budynku gminy, solidnie zabezpieczonym, mieścił się też posterunek policji granatowej, często odwiedzany przez żandarmerię niemiecką. Fakt ten, jak również i inne okoliczności przesądziły o tym, iż akcję należało przeprowadzić w ciągu dnia – po przewidywanym zakończeniu zbiórki pieniędzy, lecz przed przewiezieniem ich do starostwa w Warszawie. Akcja została przeprowadzona bez strat własnych przez kilkuosobową grupę żołnierzy, spoza Marek¹⁴³ i zakończyła się przejęciem około 750 tys. złotych, które następnie odwieziono do Warszawy.
• 6.04.1944 r. (prawdopodobna data akcji wymienionej w sprawozdaniu komendanta Obszaru Warszawskiego)¹⁴⁴ – zniszczenie dokumentów w urzędzie gminnym.

Działania odwetowe – akcje likwidacyjne¹⁴⁵; wykonywanie wyroków śmierci na konfidentach, volksdeutschach oraz innych osobach współpracujących z okupantem, zagrażających konspiracji oraz w ramach zwalczania przestępczości – na bandytach¹⁴⁶.

• Luty 1944 r. (data nie ustalona) na mocy wydanego wyroku śmierci zastrzelonych zostało 2 byłych członków PZP z OS „Celków” – „Karol” i ,,Szczapa”¹⁴⁷.
• Marzec 1944 r. (data nie ustalona) patrol bojowy […] zastrzelił w ramach akcji zwalczania bandytyzmu osobnika o nieznanym nazwisku.
• 6.06.1944 r. na mocy wydanego wyroku śmierci zastrzelony został Myszanowski, konfident żandarmerii.
• 8.06.1944 r. zostali zastrzeleni w Rościszewie, w ramach akcji zwalczania bandytyzmu, Sieczkowski (herszt bandy) i Sieczkowska.
• 12.06.1944 r. na mocy wydanego wyroku śmierci, zastrzelony został we wsi Pustelnik I, Borkowski.
• 13.06.1944 r. o godz. 23.00 patrol bojowy […] na mocy wydanego wyroku śmiertelnie postrzelił w Pruszkowie, w mieszkaniu własnym przy ul. Stalowej nr 7, kaprala XXIII Komisariatu PP z Warszawy, Stanisława Ławskiego (względnie Łaskiego lub Laske), volksdeutscha, konfidenta gestapo.
• 23.06.1944 r. na mocy wydanego wyroku śmierci zastrzelony został we wsi Pustelnik I, Burakowski.
• 24.06.1944 r. na mocy wydanego wyroku śmierci zastrzeleni zostali: 3 osoby z rodziny Kalatów – ojciec, syn i córka we wsi Pustelnik I; Grzebała.
• 28.06.1944 r. w ramach akcji zwalczania bandytyzmu zastrzelony został herszt bandy Turhetti i członek bandy Misiejczuk¹⁴⁸.

Akcje rozbrojeniowe – zdobywanie broni.

Brak dokumentów na potwierdzenie tego typu akcji, wymienia je jednak L. Łękawski, żołnierz Oddziału Specjalnego (sekcja z Zielonki)¹⁴⁹.

Inne działania.

• 16.10.1943 r. postawienie krzyża na miejscu egzekucji w Markach.
  W dniu 16.10.1942 r. w pobliżu torów kolejki dojazdowej zostało publicznie powieszonych 10 więźniów Pawiaka. Był to jeden z kroków odwetowych okupanta za przeprowadzoną akcję bojowo-dywersyjną pod kryptonimem „Wieniec”, w wyniku której został zablokowany warszawski węzeł kolejowy¹⁵⁰. W pierwszą rocznicę tego wydarzenia w Markach, wydzielony oddział żołnierzy, ubezpieczany przez sekcję Oddziału Specjalnego (z Zielonki), postawił na miejscu egzekucji krzyż. Odbył się też uroczysty, na miarę ówczesnych możliwości, apel poległych, w czasie którego zostało zaprzysiężonych kilku nowych członków AK. Cała akcja odbyła się bez zakłóceń i bez późniejszych represji¹⁵¹.
• Ochrona radiostacji Komendy Głównej AK.
  Radiostacja mieściła się w Zielonce przy ul. Podleśnej 1 w domu Ireny i Feliksa Jaskólskich. Radiostacja była uruchamiana 2-3 razy w miesiącu o zmiennych godzinach. Nadawanie trwało ok. 20 minut. Ochroną radiostacji zajmowali się zarówno żołnierze z plutonów liniowych, jak i z Oddziału Specjalnego¹⁵². W maju 1944 r. Niemcy wykryli radiostację pracującą w Zielonce, co stało się przyczyną licznych aresztowań¹⁵³.
• Ochrona i przeprowadzenie do sąsiedniego Obwodu Radzymin dezerterów z armii niemieckiej (jeden Niemiec i dwóch Rosjan)¹⁵⁴,
• Ochrona komendanta rejonu, osłona spotkań i odpraw sztabu – te zadania wykonywali żołnierze oddziałów liniowych, jak i żołnierze Oddziału Specjalnego.

109. Patrz rozdział 3.
110. Organem walki bieżącej ZWZ – AK był powołany w kwietniu 1940 r. Związek Odwetu, a następnie Kedyw (Kierownictwo Dywersji), utworzony w listopadzie 1942 r.
111. H. Witkowski, op. cit., str. 23. Patrz też Tomasz Strzembosz, „Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939-1944″, Warszawa 1983, str. 290. J. Gozdawa-Gołębiowski podaje, iż pierwsze Oddziały Specjalne (grupy bojowo-dywersyjne) w powiecie warszawskim zostały utworzone już pod koniec 1940 r.; op. cit., str. 207.
112. Jerzy Lachowicz, „Oddziały Dywersji Bojowej VII Obwodu «Obroża» Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej” [w:] „Na przedpolu Warszawy”, 2. 12/13, listopad / grudzień 1996, str. 41.
113. H. Witkowski, op. cit., str. 52-53, 61-62, 137., T. Strzembosz, op. cit., str. 288, 290., J. Lachowicz, op. cit., str. 42.
114. J. Lachowicz, op. cit., str. 47., T. Strzembosz, op. cit., str. 290,
115. Kryptonim rejonu Marki. Patrz załącznik nr 1. “Dywersja Bojowa rejonu Marki.
116. Ibidem.
117. H. Witkowski, op. cit., str. 64, 138.
118. Józef Balicki, Wspomnienia, zbiory środowiska żołnierzy II Rejonu „Celków” VII Obwodu „Obroża”. „Brak szczegółowych materiałów źródłowych nie pozwala na odtworzenie czasu utworzenia i działalności istniejącego w II Rejonie OS «Celków»”; H. Witkowski, op. cit., str. 145.
119. W skład pierwszej Sekcji Specjalnej z Pustelnika wchodzili: kpt. pchor. Henryk Pakuła „Pak”, kpr. pchor. Tadeusz Rudzki „Dal”, kpr. pchor. Józef Balicki „Ziuk”, strzel. Józef Nocny „Szczerba“, strzel. Tadeusz Mościbrodzki „Zdziebko”. J. Z. Sawicki, op. cit., str. 133. Józef Balicki, Tadeusz Rudzki, Wspomnienia, zbiory środowiska Żołnierzy II Rejonu „Celków” VII Obwodu „Obroża”.
120. W skład drugiej Sekcji Specjalnej z Zielonki wchodzili: kpr. pchor. Jerzy Pyfel „Orlicz”, strzel. Józef Cieckiewicz „Jur”, strzel. Tadeusz Łękawski „Ponury”, kpr. Ludomir Łękawski „Zagłoba”, strzel. Janusz Mazurkiewicz „Bezmian“, NN „Ślązak”, kpr. NN „Kuba”. J. Z. Sawicki, op. cit., str. 133., J. Mazurkiewicz, L. Łękawski, op. cit.
121.  W skład trzeciej Sekcji Specjalnej z Pustelnika wchodzili: kpr. pchor. Remigiusz Rymszewicz „Rubin”, kpr. pchor. Stanisław Klimecki “Mors”, plut. Mieczysław Kowalczyk „Mietek”, strzel. J. P. „Biernacki”, strzel. Jerzy Gasparski „Nord”, strzel. Leszek Bucichowski „Lux”. J. Z. Sawicki, op. cit., str. 133.
122. Patrz załącznik nr 2.
123. J. Mazurkiewicz, L. Łękawski, op. cit.
124. Patrz załącznik nr 4.
125. Dokument w Wojskowym Instytucie Historycznym, Akta Armii Krajowej VII Obwodu „Obroża”, II Rejon Marki, sygn. III/31/48. H. Witkowski powołuje się na ten sam meldunek, podaje jednak błędnie pseudonim dowódcy („Ostoja”) i nie wymienia numeru plutonu (op. cit., str. 145).
126. Ibidem.
127. J. Z. Sawicki, op. cit., str. 134.
128. Ibidem.
129. H. Witkowski, op. cit., str. 52-53, 61-62, 137. T. Strzembosz, op. cit., str. 290-291.
130. Brak jest udokumentowanych informacji w tym zakresie. Patrz też H. Witkowski, op. cit., str. 64.
131. J. Mazurkiewicz, L. Łękawski, op. cit.
132. Podana liczba dotyczy wyłącznie akcji udokumentowanych w sprawozdaniach Kedywu Okręgu Warszawskiego oraz w archiwum „Obrożý”. H. Witkowski przypuszcza, iż akcji było więcej, stąd dane nadal są niepełne. J. Lachowicz, op. cit., str. 45-46.
133. T. Strzembosz, op. cit., str. 291.
134. J. Mazurkiewicz, op. cit.
135. Wł. Ważniewski podaje błędnie datę 20/21.07.1944 r. (op. cit., str. 345). H. Witkowski wymienia akcję bez podania daty (zniszczenie akt i kompletne zdemolowanie urządzeń biurowych w zarządzie gminy Marki). Akcja została wykazana w sprawozdaniu komendanta Obszaru Warszawskiego za lipiec 1943 r., brak informacji w sprawozdaniu Kedywu Okręgu Warszawskiego (op. cit., str. 169, 170).
136. K. Sokołowski, op. cit. 109
137. J. Mazurkiewicz, L. Łękawski, op. cit.
138. Mieczysław Waś, Wspomnienia, zbiory środowiska żołnierzy II Rejonu „Celków” VII Obwodu „Obroża”.
139. K. Sokołowski, op. cit.
140. Jerzy Ślaski, „Polska Walcząca”, Warszawa 1990, str. 722-724.
141. K. Sokołowski, op. cit.
142. Akcję przygotował K. Sokołowski, pracownik gminy, szef KOB W II Rejonie. „O niemożności skutecznego zabezpieczenia urzędów gminnych przez władze niemieckie świadczy m. in. wypowiedź starosty powiatu warszawskiego, dr Rupprechta, który 16 maja 1944 r. na odprawie wójtów doradzał budowanie bunkrów i przechowywanie w nich akt, gotówki oraz maszyn biurowych”. H. Witkowski, op. cit., str. 170.
143. Brak dokładniejszych danych. We wspomnieniach wymieniani są żołnierze z Zielonki. K. Sokołowski, L. Łękawski, op. cit.
144. J. Z. Sawicki, op. cit., str. 149. L. Łękawski i J. Mazurkiewicz wymieniają w swoich wspomnieniach jeszcze jedną udaną akcję w zarządzie gminy Marki, której celem było zniszczenie akt i dokumentów – trudno jednak ustalić datę i więcej szczegółów. L. Łękawski, J. Mazurkiewicz, op. cit.
145. Akcje likwidacyjne, jeśli dotyczyły obywateli państwa polskiego, były poprzedzane wyrokiem sądu specjalnego (stąd „akcje wyrokowe”). Sądy specjalne tzw. sądy kapturowe utworzono już w roku 1940. Sądy kapturowe przy komendach ZWZ –AK, od 1943 r. Wojskowe Sądy Specjalne (WSS), rozpatrywały wykroczenia godzące w bezpieczeństwo organizacji oraz wykroczenia popełnione przez żołnierzy ZWZ – AK. Inne sprawy były w gestii sądów cywilnych, powołanych przez Delegata Rządu, otrzymały one potem nazwę Sądów Specjalnych (używano też skrótu CSS). Tomasz Strzembosz, Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944″, Warszawa 1983, str. 98-99.
146. Akcje likwidacyjne wykonane przez Oddział Specjalny „Celków” z ramienia Kedywu Okregu Warszawskiego są wykazane w sprawozdaniach miesięcznych Kedywu. Zestawienie akcji podaję za H. Witkowskim, op. cit., str. 145.
147. Obaj ulegli demoralizacji, stając się pospolitymi przestępcami. J. Mazurkiewicz, L. Łękawski, op. cit.
148. H. Witkowski, op. cit., cz. II, poz. 216, 263, 369, 372, 381, 385, 397, 399, 404.
149. „Ja osobiście z Józefem Ciećkiwiczem ps. „Jur” zdobyliśmy 2 pistolety parabelum oraz jeden P-38, rozbrajając w lesie pod Rembertowem Niemców…”. L. Łękawski, op. cit.
150. W nocy z 7 na 8 października 1942 r. w wyniku akcji „Wieniec” w kilku miejscach na obrzeżach stolicy (m. in. na linii kolejowej Warszawa – Małkinia, na odcinku Marki – Zielonka) wysadzono tory kolejowe, wykolejono kilka pociągów, paraliżując w ten sposób ruch kolejowy na węźle warszawskim na długie godziny. Wykonawcami akcji były oddziały saperskie Związku Odwetu Okręgu Warszawskiego AK. W tydzień później nastąpił odwet ze strony okupanta – 15 października rozstrzelano 39 więźniów Pawiaka na skraju Puszczy Kampinoskiej; 16 października publicznie powieszono 50 więźniów Pawiaka na 5 szubienicach, ustawionych w pobliżu miejsc przeprowadzonych akcji i w pobliżu torów kolejowych. Jedna z szubienic stanęła w Markach. Wł. Bartoszewski, op. cit., str. 201-211; T. Strzembosz, op. cit., str. 216-220; „Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945”, op. cit., t. I, str. 350-353.
151. J. Broma, E. Broma, L. Łękawski, J. Mazurkiewicz, Z. Zieliński, op. cit. Krzyż jako pomnik zbrodni nie stał długo. W kilka dni później Niemcy zmusili pasażerów kolejki dojazdowej do wykopania i zniszczenia krzyża. Dziś na miejscu egzekucji stoi pomnik, który został odsłonięty w 1953 r. W. Konikowski, op. cit., str. 1.
152. J. Mazurkiewicz, op. cit.
153. Między innymi została aresztowana cała rodzina Jaskólskich, w których domu przechowywana była radiostacja. Okoliczności wykrycia radiostacji przez Niemców nie zostały do końca wyjaśnione. K. Sokołowski, op. cit.
154. J. Mazurkiewicz, op. cit.

Magdalena Yacoub