Klucz Ręczajski

Jan, książę na Wiznie i Zakroczymiu nadał w 1377 roku wsie Milanowo i Ręczaje (dziś gmina Poświętne) Stanisławowi ze Strzelczykowa, walecznemu szlachcicowi. Taka jest pierwsza wzmianka historyczna nazwy wsi Ręczaje – zapis brzmiał wtenczas „Ranczaye”. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od staropolskiego „ruczaj”, co oznacza „strumień, potok”. Ręczaje były najpierw własnością książęcą, później prywatną wsią szlachecką. W 1427 r. Maciej Gnat, sędzia ziemi czerskiej, dał swoim trzem bratankom ziemie, w tym Piotrowi „Raczaye”. W 1434 r. bracia ostatecznie podzielili się wioskami i Piotrowi przypadły właśnie Ręczaje. Jego potomkowie żyjący na tych ziemiach dali początek rodzinie Ręczajskich herbu Rogala.

Parafia Cygów

Rodzinie Ręczajskich dobrze się wiodło, dzięki dochodom z dużego majątku ziemskiego nazywanego Kluczem Ręczajskim. Dlatego zdecydowali się ufundować budowę drewnianego kościoła w 1526 r. pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i zapewnić utrzymanie świątyni w dalszych latach. Kościół przetrwał do 1755 r.

1 marca 1527 r. biskup płocki Rafał Leszczyński z terytorium parafii Klembów i Kobyłka utworzył nową parafię mieszczącą się w Cygowie. Zrobił to na prośbę Maryny Ręczajskiej, która w ten sposób starała się wypełnić ostatnią wolę swojego zmarłego męża Jerzego. W skład nowej wspólnoty wchodziły wioski: Cygów, Ręczaje, Kolno, Miąse, Tuł i Dąbrowica.

Pod koniec XVI w. Ręczajscy zaczęli podupadać finansowo. Majątek Ręczaje odkupił od nich Stefan Dobrogost Grzybowski, herbu Prus II. Notabene, do tego rodu należy Jacek, obecny biskup pomocniczy diecezji warszawsko-praskiej. W 1623 r. Stefan Grzybowski nabył majątek Chrzęsne, gdzie w 1635 r. wzniósł piętrowy pałac.

Kolejni właściciele

Jak podaje Marek Kozłowski w książce „Dobra Ręczaje”, w XVIII wieku Klucz Ręczajski nabył Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby, zwany „Rybeńko”. Po nim majątek odziedziczył syn Karol Stanisław zwany „Panie Kochanku” – było to jego ulubione powiedzenie wobec rozmówców. W Ręczajach prawdopodobnie wybudował drewniany dworek – jedną z letnich rezydencji. Od niego za małe pieniądze dobra ręczajskie odkupił książę Adam Kazimierz Czartoryski, feldmarszałek austriacki.

W 1827 r. majątek odziedziczyła po ojcu piękna Zofia z książąt Czartoryskich, hrabina Zamoyska. Jej mąż ordynat Stanisław Kostka hrabia Zamoyski był wykształconym i wpływowym człowiekiem m.in. pełnił funkcję prezesa Senatu Królestwa Polskiego przez około 9 lat. Zainicjował zamianę pańszczyzny na czynsz pieniężny. Małżonkowie wyremontowali dworek po Radziwiłłach w Ręczajach. Podejmowali tam wielu poetów i artystów. Stanisław Kostka sprowadził osadników niemieckich do Ręczaj, aby podnieśli poziom rolnictwa. Klucz Ręczajski w 1861 r. kupiła Róża z hrabiów Potockich. Ostatnimi właścicielami majątku od 1926 r. byli Helena i Stefan Nasfeterowie.

Powierzchnia majątku

Jak podaje „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich” w 1886 roku folwark Ręczaje posiadał 2162 mórg. Jeżeli doliczymy do tego powierzchnię innych wiosek wliczanych do Klucza Ręczajskiego wychodzi 9825 mórg czyli około 5895 hektarów (1 morga = 0,6 ha). W jego skład wchodziły wsie m.in. Ręczaje Polskie i Niemieckie, Ossów, Grabicz, Grabie, Krzywica, Majdan, Zagościniec, Duczki, Sławek i Wołomin. Niektóre z nazw wsi zaniknęły jak Wilkowizna i Łupinowizna. W wyniku ukazu carskiego z grudnia 1866 r. utworzono powiat radzymiński, a w nim m.in. gminę Ręczaje.

Fakty.wwl
3 (409)

Artykuł powstał w oparciu o materiały historyczne m.in. książkę Marka Kozłowskiego „Dobra Ręczaje. Historia i Właściciele. Od Średniowiecza. Do Dziś”.

Rafał Orych