Tajne nauczanie w Wołominie w latach 1939-1944 (II)

Ośrodki decyzyjne konspiracji oświatowej

Utworzenie Tajnej Organizacji Nauczycielskiej i jej główne cele.

W końcu października z inicjatywy Zygmunta Nowickiego, przedwojennego prezesa Związku Nauczycielstwa Polskiego, powstała Tajna Organizacja Nauczycielska, zwana w skrócie TON. Kierownictwo jej składało się początkowo z pięciu osób („Centralna Piątka”). Oprócz Nowickiego weszli w jego skład: Czesław Wycech, który później zajmował się sprawami organizacyjnymi, Kazimierz Maj odpowiedzialny za łączność z organizacjami politycznymi i wojskowymi podziemia, Wacław Tułodziecki organizujący samopomoc koleżeńską oraz wydawnictwa, Teofil Wojeński, który stanął na czele tajnego nauczania.

TON była najprężniejszą organizacją, która bardzo się rozrastała i werbowała do pracy zaufanych ludzi. Wkrótce też sieć jej łączników objęła Generalne Gubernatorstwo oraz prawie całą Polskę. Na czele warszawskiego (stołecznego) okręgu stanął Teofil Wojeński a referentem szkolnictwa powszechnego został Stanisław Dobraniecki.

TON postawił sobie za cel organizowanie tajnej oświaty, zamierzał prowadzić działalność wydawniczą, współpracować z podziemnym ruchem oporu i nieść pomoc koleżeńską nauczycielom i ich rodzinom.

W pierwszych miesiącach wojny okupant zlikwidował wszystkie szkoły wyższe i zakłady kształcenia nauczycieli (wyjątek stanowi Państwowe Liceum Pedagogiczne w Siedlcach, gdzie uczono się do roku 1940).

Zlikwidowano także naukę w szkołach średnich. Nauczyciele oraz działacze oświatowi narażając własne życie kontynuowali naukę nielegalnymi środkami i metodami. W szkołach powszechnych także wprowadzono ograniczenia, zabroniono jak już wspomniałam- nauki historii, geografii, literatury polskiej i dlatego obok nauczania jawnego odbywało się tajne nauczanie przedmiotów zakazanych przez okupanta.

Sytuacja szkolnictwa na ziemiach polskich nie była jednolita. Na ziemiach Generalnego Gubernatorstwa pozostawiono część szkół średnich oraz zawodowych. Najgorzej działo się na terenach włączonych do III Rzeszy gdzie od początku przystąpiono do likwidowania wszystkich typów szkół. Stosunkowo najlepiej pod względem sytuacji oświatowej działo się na ziemiach Polski środkowej, gdzie funkcjonowały szkoły powszechne i zawodowe choć z okrojonym programem.¹

Ośrodkami działalności TON w okręgu warszawskim były między innymi: księgarnia przy ulicy Świętokrzyskiej gdzie rzekomym właścicielem był Wacław Tułodziecki natomiast w charakterze księgarzy występowali działacze TON. Spółdzielnia spożywcza „Zaranie” przy ulicy Wilczej 2 prowadzona przez Stanisława Dobranieckiego, gdzie oprócz zaopatrywania nauczycieli w żywność odbywały się tajne spotkania. Tam też pośród worków z ziemniakami i mąką przechowywano podręczniki do historii i geografii.

TON objęła początkowo tylko szkolnictwo powszechne, gdzie w klasach starszych odbywało się nauczanie zakazanych przez okupanta przedmiotów. Przy szkołach powszechnych utworzono klasę gimnazjalną jako fikcyjną klasę siódmą.

TON prowadziła też walkę cywilną koordynując ją później z innymi instytucjami. TON miała więc pełne ręce roboty. Wraz z zapotrzebowaniem oraz rozwojem jakościowym tajnego nauczania uległa zmianie struktura TON.

„Od 1942 roku centralną piątkę TON zastąpiono strukturą dwustopniową: prezydium, w którym obok dawnych pięciu działaczy znaleźli się: Albin Jakiel, Marcin Wysyluk i czasowo Władysława Hoszowska, Bronisław Chróścicki i Wacław Polkowski oraz wydział wykonawczy ze Stanisławem Dobranieckim, Franciszkiem Dąbrowskim, Wawrzyńcem Duszą, Władysławem Ferencem, Jerzym Kreczmarem, Marią Ossowską i Maksymilianem Tazbirem. Powołano również sekretarzy generalnych TON.”²

W okresie wakacji 1942 r. TON zaaranżowała akcję gminną, czyli letnią, podczas której kierowano większą uwagę i wysiłek na rozwój tajnego nauczania na wsi. Akcja ta prowadzona była przez trzy lata, przez ten czas organizowano kursy, czytelnie, uświadamiano masy chłopskie o ich prawach i możliwościach.

TON obok pracy nad tajnym kształceniem dzieci zajmowała się także dokształcaniem dorosłych, organizowaniem kursów dokształcających na poziomie średnim i wyższym w tym nauczycieli, organizowaniem odczytów, prelekcji. Zajmowała się także szerzeniem czytelnictwa wśród społeczeństwa- można więc powiedzieć, że TON prowadziła nie zbrojną ale swojego rodzaju walkę z okupantem.

Jednym z zadań TON było też zapewnienie bezpieczeństwa nauczycielom poszukiwanym przez gestapo. Lokowano ich w różnych instytucjach, szkołach, spółdzielniach, warsztatach rzemieślniczych, zmieniano im nazwiska, dokumenty. Dzięki tej akcji TON przeżyło wojnę bardzo wielu nauczycieli. Opieką otaczano także rodziny nauczycieli poległych, aresztowanych lub więzionych w obozach.³

W okresie okupacji miały miejsce zjazdy TON. Odbywały się one w czasie ferii letnich i świątecznych. Każdy taki zjazd musiał być bardzo starannie przygotowany pod względem bezpieczeństwa ponieważ każdy odbywał się w ścisłej konspiracji. Początkowo były to zjazdy „centralnej piątki”, później stały się liczniejsze. Zjazdy w 1942 i 1943 były bardzo liczne, uczestniczyło w nich około 30 osób. Na każdym ze zjazdów odczytywany był referat poświęcony sprawie politycznej i militarnej na frontach wojny oraz w kraju. Na zjazdach omawiano bieżące sprawy, działalność związkową, ustalano wytyczne pracy na najbliższy okres. Składano także sprawozdania z rozwoju tajnego nauczania, ze stanu opracowania zasad działalności oświatowej oraz zasięgu pomocy nauczycielom. Podejmowano także uchwały dotyczące polityki kulturalno-oświatowej i zawodowej ZNP w odrodzonej Polsce.⁴

Zjazdy odbywały się w Warszawie w szkołach na Żolibożu na ul. Sewerynów i Śmiałej. Nie jest w stanie ustalenie liczby Zjazdów, ani ich daty, z powodu konspiracyjnych warunków, dla których prowadzono nieliczne dokumenty.

Wiosną 1940 r powołano dwie komisje zajmujące się problematyką polityki oświatowej i kulturalnej. Jedna opracowywyała propozycje ustroju władz szkolnych i samorządu oświatowego, natomiast druga przygotowywała projekt ustroju szkolnego.

Podczas zjazdów TON uchwalono między innymi „Uchwałę w sprawie demokratyzacji życia społeczno–gospodarczego i kulturalno–oświatowego”, „Ogólne wytyczne polityki zawodowej”, „Uchwałę w sprawie ruchu nauczycielskiego”, „Projekt mniejszości TON” (nie uzyskał akceptacji większości).

Uchwały zjazdów TON inspirowały nie tyko do tworzenia wizji ustrojowo – organizacyjnej przyszłej szkoły w wolnej Polsce, ale powodowały też że wybitni ludzie przygotowywali w oparciu o przyjęte dokumenty koncepcje dotyczące szczegółowych rozwiązań programowych oraz charakteru i treści wewnętrznej nowej szkoły.

Ostatni zjazd odbył się w Skierniewicach na początku stycznia 1945 r.⁵

Powołanie i działalność Departamentu Oświaty i Kultury.

W ramach tworzenia podziemnej rządowej administracji cywilnej rozpoczęto organizację departamentów, które miały pełnić podobne zadania co ministerstwa. Jednym z pierwszych departamentów był Departament Oświaty i Kultury.

We wrześniu 1940 za pośrednictwem Delegata Rządy na Kraj Cyryla Ratajskiego, rząd londyński zwrócił się do Czesława Wycecha z propozycją objęcia stanowiska dyrektora Departamentu Oświaty i Kultury na kraj (DOiK). Powołanie tej komórki organizacyjnej miało cel moralny i finansowy.⁶ DOiK miał za zadanie: zorganizowanie jednolitej centralnej i terenowej tajnej władzy w dziedzinie kultury i oświaty oraz rozszerzenie i ujednolicenie form tajnego nauczania oraz zorganizowanie tzw. walki cywilnej ( np. sabotowanie zarządzeń okupanta, propaganda antyhitlerowska). Zapewnianio także opiekę społeczną i pomoc materialną nauczycielom będącym w trudnej sytuacji materialnej i życiowej.⁷

W skład departamentu poza C. Wycechem wchodzili: Teofil Wojeński jako kierownik tajnego nauczania, Józef Kania- kierownik organizacyjny. Później od roku 1941 Leszek Klima, Władysław Gacki jako sekretarz, Anna Laskowska odpowiedzialna za łączność, którą w późniejszym czasie zastąpiła (?) Szymkiewiczowa. .

Na początku działalność Departamentu ograniczała się głównie do terenu warszawskiego, a niewielkie wpływy miał też w Krakowie, Poznaniu i Lublinie. Na przełomie roku szkolnego 1941-1942 pod nazwą Delegatury Rządu, Departament tworzył placówki tajnej administracji w terenie.
Schemat organizacyjny Departamentu oraz jednostek mu podległych ulegał ciągłym przeobrażeniom w kierunku rozbudowania i udoskonalenia administracji. Ostateczny kształt był następujący: Departament składał się z trzech podstawowych działów: Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Kształcenia i Wychowania oraz Kultury i Sztuki.⁸

Wraz z powołaniem nowej administracji rozbudowana została także centrala Departamentu. Powstały nowe komórki współdziałające, jedną z nich była Główna Komisja Planowania, która miała za zadanie pracę nad przyszłym kształtem szkół w Polsce. W skład Głównej Komisji Planowania wchodzili: prof. Bogdan Suchodolski, doc. Stanisław Ossowski, prof. Józef Zawadzki, dyrektor Departamentu Szkolnictwa Zawodowego- Jan Firewicz, sekretarz generalny Departamentu Wacław Schayer oraz nauczycielki- Maria Dzierzbicka i Stefania Mazurkówna.

A więc Główna Komisja Planowania nie była działem administracyjnym, lecz zespołem pracowników różnych wydziałów Departamentu, jak również zaproszonych do współpracy wybitnych fachowców spoza podziemnej centrali oświatowej. Na czele Komisji stał Władysław Radwan. Komisja ta oprócz opracowywania projektów i dekretów ustalających zasady organizacji oświaty wszystkich szczebli na okres powojenny spełniała rolę organu opiniodawczego i kontrolnego w stosunku do Departamentu.

Komisja opracowała na okres po odzyskaniu niepodległości model oświaty zawarty w dokumencie „System kształcenia – wychowania i upowszechniania kultury”. Postulowano w nim rozbudowę przedszkoli oraz jednolitą szkołę powszechną na wsi i w mieście co miało zapewnić dzieciom chłopów i robotników dostęp do kształcenia w szkołach średnich i wyższych. Nie przewidywano natomiast zmian społeczno – politycznych poprzez co nastąpiły różnice w poglądach DOiK oraz TON.⁹

Podstawową komórką działalności DOiK był Sekretariat Generalny, który dzielił się na wydziały: finansowy, walki cywilnej, organizacyjny, sprawozdawczo- prasowy oraz wydawniczy.¹⁰

Centralną pozycję zajmował wydział organizacyjny. Obowiązkiem Sekretariatu było organizowanie komórek powiatowych i miejskich, udzielanie dotacji finansowych oraz instrukcji i wskazówek.

Departamentowi podlegały tajne ośrodki pracowników kultury i pracowników nauki. W sprawozdaniu Departamentu Oświaty i Kultury za okres 1 stycznia – 31 marca 1942 r. czytamy:

„W okresie tym powołano do życia komisje, których zadaniem będzie opracowanie zmian programów nauczania, sprawa podręczników i organizacja administracji szkolnej. Między innymi rozpoczęła pracę Komisja Szkolnictwa Wyższego(…) prowadzi prace w następujących dziedzinach:

• opieki nad twórczością naukową

• pomocy dla pracowników naukowych

• opieki nad majątkiem szkół akademickich

• badania aktualnego stanu szkolnictwa wyższego

• nauczania na poziomie akademickim.”¹¹

Jesienią 1943 Departament Oświaty wydał instrukcję określającą zarówno strukturę organizacyjną szczebli tajnej administracji szkolnej jak i zadania jej w zakresie scalania akcji tajnego nauczania. Instrukcja ta omawiała też metody pracy z rodzicami oraz sprawy niesienia pomocy potrzebującym nauczycielom.

Dzięki ścisłej współpracy DOiK z pracownikami istniejących oficjalnie urzędów szkolnych w GG wiele akcji niemieckich, zmierzających do likwidacji szkoły polskiej zostało udaremnionych, dzięki nim tajne władze na bieżąco informowane były o planach niemieckich nim ci wprowadzili je w życie.

Organizowanie podziemnej administracji oświatowej przez Departament Oświaty i Kultury zostało ostatecznie zakończone na terenach Generalnego Gubernatorstwa z końcem 1942.¹²

Powstanie i cel pracy Międzystowarzyszeniowej Komisji Porozumiewawczej Organizacji i Stowarzyszeń Nauczycielskich oraz Komisji Oświecenia Publicznego.

Aby zapewnić większy wpływ na organizację podziemia oświatowego, liczby i zasięgu tajnych kompletów TON musiała szukać dróg porozumienia z innymi organizacjami nauczycielskimi.

8 grudnia 1939 r w mieszkaniu Władysławy Hoszowskiej w Warszawie odbyło się pierwsze założycielskie zebranie przedstawicieli pięciu istniejących przed wojną zawodowych organizacji nauczycielskich w celu ustalenia form pracy konspiracyjnej i walki z okupantem.¹³ W zebraniu uczestniczyli przedstawiciele ZNP, Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych, Stowarzyszenia Chrześcijańsko-Narodowego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, Stowarzyszenia Dyrektorów Szkół Państwowych, Stowarzyszenia Dyrektorów Szkół Prywatnych, Stowarzyszenia Nauczycieli Szkół Zawodowych. Na zebraniu tym postanowiono, że przedstawiciele Zarządów Głównych tych organizacji będą tworzyć Międzystowarzyszeniową Komisję Porozumiewawczą Organizacji i Stowarzyszeń Nauczycielskich (MKP) powołaną na czas wojny w celu walki z okupantem, prowadzenia tajnej pracy oświatowej i niesienia pomocy ofiarom terroru hitlerowskiego w Polsce. Na zebraniu ustalono także główne kierunki pracy w środowisku nauczycielskim, a mianowicie: odtworzenie struktur organizacyjnych z dostosowaniem do warunków okupacyjnych, możliwie najszerszych rozwój tajnego nauczania na poziomie średnim i wyższym, uzupełnianie zakazanych przedmiotów czyli historii, geografii i literatury polskiej, przestrzeganie ustalonych norm w celu uniknięcia dekonspiracji. Opodatkowano także czynnie pracujących nauczycieli na rzecz ofiar wojny i rodzin nauczycielskich wysiedlanych z ziem zachodnich.¹⁴

Także w 1939 tylko, że jesienią powstała Komisja Oświecenia Publicznego (KOP), była to instytucja oświatowa wojskowego pionu konspiracyjnego (Służba Zwycięstwu Polski, a później Związek Walki Zbrojnej). Jej członkami byli przede wszystkim przedstawiciele przedwojennej administracji szkolnej. KOP wykazywała się znacznymi efektami w tworzeniu tajnej oświaty i w organizowaniu różnych form pomocy nauczycielom.¹⁵ Kierował nią początkowo sanacyjny wiceminister Kazimierz Pieracki, a po jego rozstrzelaniu kierownictwo przejął Tadeusz Kupczyński (były dyrektor Instytutu Nauczycielskiego).

KOP prężnie rozwijała się w latach 1940-1941 na terenach województwa kieleckiego oraz krakowskiego czyli tam gdzie nie była rozwinięta podziemna działalność nauczycielska. Inne organizacje (szczególnie TON) odmówiły współpracy z KOP ponieważ nie były zadowolone z faktu odradzania się szkolnej administracji, z którą nauczycielstwo miało liczne porachunki. Po zaprzestaniu istnienia członkowie KOP włączali się do ogólnego nurtu podziemnej oświaty.¹⁶

1. J. Krasuski, Szkolnictwo i oświata w Polsce w latach 1939-1944. Kielce, 1975
2. J. Krasuski, Tajna Organizacja Nauczycielska- współpraca organizacyjna, oświatowa i polityczna w ramach podziemnego państwa polskiego. Przegląd Historyczno- Oświatowy 1995 nr 1-2 s. 65
3. J. Krasuski, Tajne szkolnictwo …
4. C. Wycech, Z dziejów … s. 32
5. B. Grześ, Wizja powojennej oświaty i szkolnictwa w uchwałach TON w Kongresy i Zjazdy Pedagogiczne w Polsce w XX wieku pod red. A.Kicowskiej Toruń – Olsztyn 2001
6. N. Drucka, Szkoła w podziemiu. Warszawa, MON 1973r.
7. M. Walczak, Departameny Oświaty i Kultury. w:100 lat ZNP… s. 86
8. J. Krasuski, Szkolnictwo i oświata … s.27
9. A. Cieśla, Komisja Planująca – Główna Komisja Planowania DOiK. w: 100 lat ZNP… s. 169
10. C. Wycech, Z dziejów tajnej ….
11. J. Kaźmierska, Szkolnictwa warszawskie w latach 1939-1945 Warszawa 1980 s. 174
12. J. Krasuski, Szkolnictwo i oświata … s. 29
13. C. Wycech, Z dziejów … s. 11
14. M. Walczak, Międzystowarzyszeniowa Komisja Porozumiewawcza Organizacji i Stowarzyszeń Nauczycielskich. W: 100 lat ZNP… s. 249
15. M. Walczak, Komisja Oświecenia Publicznego. w: 100 lat ZNP… s. 168
16. C. Wycech, Z dziejów … s. 20

Monika Lach