Wpływ osadników niemieckich na rozwój gospodarczy Ząbek i Marek

Z historii naszego regionu wynika, iż osadnicy niemieccy byli nie tylko właścicielami ziemskimi, czy też gospodarzami gruntów rolnych. Na przełomie XIX i XX wieku przyczynili się do rozwoju przemysłu. W Ząbkach założyli cegielnie. W Markach pracowali w fabryce braci Briggsów.

Od 1827 roku Ząbki, niewielka wówczas wioska, należały do rodziny Platerów, która wywodziła się z miejscowości Broel w Westfalii, w zachodnich Niemczech. W 1306 r. ród Platerów uzyskał tytuł hrabiowski w Kurlandii (dzisiejszej Łotwie), gdzie osiedlił się podczas kolonizacji tego terenu przez Niemców. Od XVI wieku Platerowie byli poddanymi królów polskich (po przyłączeniu Inflant¹ do Rzeczpospolitej). Spolonizowali się, piastowali wysokie urzędy i stanowiska wojskowe. Niejednokrotnie brali udział w wojnach prowadzonych przez Polskę. Niektórzy z nich zyskali niezwykłe uznanie, jak legendarna Emilia Plater, bohaterka powstania listopadowego.

W latach 70. XIX wieku właścicielem Ząbek został hrabia Stanisław Plater—Zyberk, wywodzący się z przedstawionej powyżej spolonizowanej rodziny niemieckiej. W 1879 uruchomił cegielnię w Ząbkach – pierwszy w naszym okręgu duży zakład przemysłowy. Usytuował ją w pobliżu stacji kolei warszawsko-petersburskiej, powstałej w 1862 roku. Na początku w cegielni było zatrudnionych 130 pracowników, a w 1913 roku już 500 robotników. Mieszkańcy okolicznych wsi chętnie pracowali w zakładzie Stanisława Platera—Zyberka, dlatego hrabia zbudował kilka obszernych domów dla swoich robotników. Dzięki rozwojowi kolei i cegielni w Ząbkach wzrosła liczba mieszkańców (z 206 osób w 1827 roku do 600 w latach ’80 XIX wieku). Okres przed I wojną światową był najpomyślniejszy dla cegielni, w tym czasie następowała dynamiczna rozbudowa warszawskiej Pragi.

Prawie wszystkie nowe kamienice w pobliżu Dworca Petersburskiego (dziś Wileńskiego) powstały z cegły produkowanej w Ząbkach. Budowle te odznaczały się niezwykłą trwałością, a także doskonałą jakością materiału, chyba dlatego jedna z ulic w Warszawie nazywa się Ząbkowska. Jednak w dwudziestoleciu międzywojennym wyeksploatowano zasoby gliny. W 1938 roku zostało tylko sześciu pracowników, którzy likwidowali firmę.

Na początku lat 80. i 90. XIX wieku właścicielami Ząbek zostali Ronikierowie, którzy (podobnie jak Platerowie) pochodzili ze spolonizowanej rodziny niemieckiej. Ród Ronikierów wywodził się ze Śląska. W XVII wieku Ronikierowie przybyli na Żmudź, gdzie nabyli dobra ziemskie. W XVIII w. Michał Aleksander Ronikier był generałem wojsk koronnych i cześnikiem litewskim. Służył w wojsku saskim (kiedy królem Polski był August III Sas), później przeniósł się do armii polskiej. Zależało mu na zreformowaniu państwa, dlatego przystąpił do stronnictwa Czartoryskich i Poniatowskich, zwanego “Familią”. Był osobą znaną i cenioną za granicą. W 1783 lub 1785 r. otrzymał tytuł hrabiowski w Austrii.

Adam Ronikier (1818-1883) przeniósł się ze Żmudzi do Królestwa Polskiego. Osiadł w majątku Korytnica koło Węgrowa. Był pionierem postępu gospodarczego, wybudował pierwszą w Polsce fabrykę serów, jego syn Wiktor Kazimierz Ronikier (1840-1899) był znanym filantropem. To on nabył Ząbki od Stanisława Platera na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku. Syn Wiktora Kazimierza, Adam Feliks Ronikier (1881-1952), był mężem wnuczki Stanisława Platera, Jadwigi (1881-1951). Jadwiga i Adam Feliks Ronikierowie to ostatni właściciele Ząbek.

Ciekawą postacią był Adam Feliks Ronikier². Urodził się w Warszawie, a wychował w Ząbkach. W młodości studiował architekturę w Rydze. Był także cenionym malarzem. Przede wszystkim podziwiano go za pomysły architektoniczne. Adam Feliks Ronikier pragnął przekształcić Ząbki w miasto-ogród. Pomysł zaczerpnął od Ebenezera Howarda (Anglika), którego schemat miasta-ogrodu zaczęto realizować w Letchworth (w 1903 roku)³. Celem pomysłodawcy (a także Ronikiera) było stworzenie komfortowych warunków mieszkaniowych w otoczeniu przyrody. Plan miast-ogrodów ma kształt trójkąta, co można zaobserwować w Ząbkach. Wzdłuż ulic Wyzwolenia i Księdza Skorupki został zachowany historyczny układ miasta-ogrodu.

W 1912 roku Adam Feliks założył Towarzystwo Akcyjne “Dom-Miasto-Ogród-Ząbki”. Zorganizował konkurs na plan rozbudowy części rozparcelowanego majątku. Zwycięzca projektu, inż. Tadeusz Tołwiński⁴, zaprojektował dzielnicę willową wyposażoną w kanalizację miejską, wodociąg, światło elektryczne z własnej elektrowni. Wille miały być otoczone pięknymi ogrodami. Wybuch I wojny światowej uniemożliwił realizację tych planów.

W latach 20. Adam Feliks Ronikier przystąpił do realizacji miasta-ogrodu w Ząbkach⁵. Rozparcelował do końca majątek, założył kanalizację, zbudował elektrownię i basen pływacki, dzięki czemu znaczna część ząbkowian znalazła pracę poza rolnictwem. Z dwóch istniejących cegielni w Ząbkach brano materiał na budowę osiedla (“… Ronikier, sprowadzając urządzenia do swej cegielni, zatrudnił w niej Niemców jako fachowców”⁶). W tym czasie wybudowano wiele pięknych willi w otoczeniu zieleni. Powstała okazała willa Ronikiera (przy dzisiejszej alei Wyzwolenia 21), rezydencja gen. Kazimierza Sosnkowskiego (al. Wyzwolenia 23), pisarki Magdaleny Samozwaniec (przy ul. Langiewicza), gen. Władysława Sikorskiego (ul. Słowackiego 10) i wiceprezydenta Warszawy Mieczysława Jankowskiego (ul. Legionów 2). Przy ulicy Chopina mieli swoje wille znani warszawscy lekarze i architekci.  Ronikier zamierzał wybudować sklepy i warsztaty przy ulicy Orlej, ale zrezygnował z tych planów z powodu kryzysu gospodarczego w latach 30. i bankructwa Towarzystwa Akcyjnego “Dom—Miasto—Ogród—Ząbki”.

Do dzisiaj zachowały się niektóre przedwojenne budynki. Są one świadectwem świetności miasta w dwudziestoleciu międzywojennym i ciekawych inicjatyw ostatniego właściciela Ząbek — Adama Feliksa Ronikiera.

Z dawnymi Ząbkami jest związana inna niemiecka rodzina, zupełnie już spolonizowana – Szubertowie. Osiedlili się tu w II poł. XVIII w., nabyli działkę i założyli gospodarstwo rolne. W 1787 roku (w Ząbkach) urodził się Michał Szubert⁷, wybitny znawca roślin, twórca Ogrodu Botanicznego w Warszawie.

Przed wojną (w 1930 roku) Ząbki zostały przyłączone do gminy Marki, w której mieszkali i pracowali m.in. Niemcy. Dzisiaj został po nich tylko zapomniany cmentarz porośnięty lasem⁸.

Niewielką wsią Marki (oddaloną o 5 km od Ząbek) zainteresował się (przybyły z Anglii) przemysłowiec J. Briggs, który wspólnie z Ernestem Posseltem rozpoczął budowę fabryki w 1883 roku. Lokalizacja była korzystna, ponieważ niedaleko znajdowała się Warszawa oraz kolej warszawsko-petersburska i szosa Radzymińska. W pobliżu funkcjonowały też cegielnie w Ząbkach. W okolicy były niskie ceny surowców i żywności oraz nadmiar siły roboczej. Fabrykę — przędzalnię wełny czesankowej – zaprojektował i kierował pracami budowlanymi znany architekt obiektów przemysłowych Edward August Lilpop (1844-1914), który także miał niemieckich przodków⁹. Wraz z powstaniem obiektów przemysłowych wznoszono rezydencję Briggsów – elegancki pałacyk z białej cegły, zaprojektowany przez Antoniego Beila w stylu zbliżonym do architektury kolonialnej Anglii¹⁰. Miejsce Posselta, po jego rezygnacji, zajął młodszy brat J. Briggsa i odtąd przędzalnia w Markach kojarzyła się wyłącznie z braćmi Briggsami. Zakład rozwijał się dynamicznie, w 1893 roku zatrudniał już 1752 pracowników, w tym 1200 kobiet. Nadzór inżynieryjno-techniczny zakładu składał się z Anglików, Niemców i Polaków; robotnikami byli Polacy i Żydzi. Brzmienie niektórych nazwisk pracowników sugeruje, iż mogli oni wywodzić się z niemieckich rodzin. Są to: Aleksander Kenig, Ewa Hain, Teodor Fichtman, Emilia Burcel, Jan Gier, Rudolf Kepper.

Po utworzeniu przędzalni Marki szybko przekształciły się z niewielkiej wsi w duże osiedle fabryczne. Powstały tu liczne domy murowane dla robotników. Ludzie z pobliskich wsi i miasteczek chętnie przyjeżdżali do Marek w poszukiwaniu pracy. Właściciele przędzalni sprowadzali wełnę z Rosji, Argentyny i Australii. Niezbędne do produkcji surowce i materiały dowożono do fabryki furmankami, a od 1899 r. kolejką marecką, której współwłaścicielami byli bracia Briggsowie.

W 1899 roku wagony osobowe i towarowe były ciągnięte przez zaprzęgi końskie, które już od 1901 roku zastąpiono parowozami. Początkowo kolejka łączyła Targówek z Markami, później linię przedłużono do Radzymina. Linie obsługiwały sprowadzone z Berlina pierwsze parowozy z fabryki Koppla (Kappla). W latach 20. XX wieku Niemcy sprowadzili nowe, silniejsze parowozy typu Henschla. Były one również łatwiejsze w obsłudze. Już po pierwszej wojnie światowej uzupełniono tabor kilkoma parowozami firmy Schwarzkopf, a także polskimi z fabryki w Chorzowie.

Zmiany gospodarcze i społeczne w naszym regionie zaczęły się dopiero pod koniec XIX wieku, kiedy w Polsce rozwinęła się gospodarka kapitalistyczna. Przemiany ustrojowe przyczyniły się do rozwoju przemysłu. Zaczął się proces przepływu ludności ze wsi do miasta. Powstanie każdego zakładu przemysłowego wpływało na rozwój całej miejscowości. Tak było w Ząbkach i Markach. Między innymi możemy to zawdzięczać Niemcom, często już spolonizowanym.

Iwona Boryceusz
Beata Lewicka
Magdalena Rozbicka

1. Inflanty – kraina historyczna nad Zatoką Ryską, w XIII w. powstał tu Zakon Kawalerów Mieczowych; w XVI w. obiekt rywalizacji Danii, Szwecji, Moskwy, Polski; po sekularyzacji Zakonu w 1561 pd. część (Kurlandia i Semigalia) – lenno Polski i Litwy, pozostała część włączona do Rzeczpospolitej; od 1660 r. pn.-zach. część należała do Szwecji, a od 1721 r. do Rosji; w 1772 r. znalazły się pod zaborem rosyjskim.
2. Adam Feliks Ronikier – działacz polityczny, inżynier; początkowo związany z ND; 1915 współzałożyciel Stronnictwa Narodowego; 1916 wiceprezes Polskiej Macierzy Szkolnej; 1917 wiceprezes Centrum Nar; red. „Głosu”; autor „W świetle prawdy. Kartki z przeżyć ostatnich lat” 1919; w latach 1916-17 i 1940-43 prezes Rady Głównej Opiekuńczej (w latach 1916-1918 naczelna organizacja pomocy ofiarom wojny działająca w Królestwie  Polskim, w latach 1940-45 centralna polska instytucja opieki społecznej działająca w Generalnej Guberni).
3. Miasto-ogród, koncepcja sformułowana w końcu XIX w. w Anglii przez E. Howarda jako protest przeciwko zabudowie kapitalistycznej miasta uprzemysłowionego; schemat miasta-ogrodu obejmował dzielnice  mieszkaniowe wyposażone bogato w tereny zieleni rozmieszczone dookoła centrum, w którym wokół głównego parku są zgrupowane budynki publiczne. Pierwszymi przedmieściami – ogrodami były Bedford Park w Londynie (zaczęty 1875 r. przez Normana Shawa), Port Sunlight (od 1888) i Bournville w Birmingham (od 1893). Jednak najlepszym ang. przykładem jest Hampstead Garden Suburb w Londynie, rozpoczęte w 1906. W Niemczech najbardziej interesujący zespół zaprojektował Richard Riemerschmid (1868-1957) w Hellerau k. Drezna (rozpoczęty w 1909).
4. Tadeusz Tołwiński (1887-1951) – architekt urbanista; od 1920 prof. Politechniki Warszawskiej; zaprojektował osiedla mieszkaniowe (m.in. miast-ogrodów w Ząbkach 1912; Podkowie Leśnej 1913; przyczynił się do regulacji i rozbudowy Kalisza, Ciechocinka i Lwowa; zaprojektował gmach Gimnazjum im. Stefana Batorego (1923-24) i Muzeum Narodowego (1927-34) w Warszawie; autor licznych prac z urbanistyki.
5. Po wojnie polsko – bolszewickiej (w 1920 roku) chętniej zakładano miasta-ogrody po drugiej stronie Wisły. W 1925 roku Stanisław Wilhelm Lilpop (który też miał niemieckie korzenie) sprzedał Podkowę Leśną spółce „Miasto-Ogród-Podkowa Leśna”.
6. Ryszard Żbikowski „W cieniu stolicy. Zarys dziejów Ząbek”, Ząbki 1987, s. 34.
7. Patrz rozdział “Pamiętajcie o ogrodach… i niemieckich ogrodnikach”, s. 50.
8. Patrz rozdział “Kamienne echa, czyli o nekropoliach niemieckich w powiecie wołomińskim”
9. Patrz rozdział “Szkic o osadnictwie niemieckim w Warszawie od średniowiecza do końca XIX wieku”, s. 35.
10. Prawdopodobnie do tego pałacyku przyjeżdżali – w gościnę do Briggsów – rodzice Ferdynanda Hoesicka (Ferdynand Wilhelm i Matylda). Związki między tymi rodzinami musiały być dość bliskie, ponieważ Briggsowie zostali zaproszeni na przyjęcie urodzinowe do matki Hoesicka (Ferdynand Hoesick „Powieść mojego życia. Dom rodzicielski”, t. 1, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1959, s. 500).

Bibliografia:

1. Ferdynad Hocsick „Powieść mojego życia. Dom rodzicielski”, t. I, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 1959.
2. Ryszard Żbikowski „W cieniu stolicy. Zarys dziejów Ząbek”, Ząbki 1987.
3. N. Pevsner, J. Fleming. H. Honour „Encyklopedia architektury”, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1992.
4. Leszek Podhorodecki „Ząbki w pierwszej połowie XX wieku” w: „Wieści Podwarszawskie” 1993r., nr 15, s. 4.
5. Roman Skwara „Kolejka marecka” w: „Wieści Podwarszawskie”, 1993r., nr 28, s. 4.
6. Leszek Podhorodecki „Michał Szubert – botanik z Ząbek” w: „Wieści Podwarszawskie” 1993 r., nr 38, s. 5.
7. Leszek Podhorodecki „Platerowie i Ronikierowie — dziedzice Ząbek” w: „Wieści Podwarszawskie” 1995r., nr 15, s. 4.
8. 8. Leszek Podhorodecki „Adam Feliks Ronikier — ostatni dziedzic Ząbek” w: „Wieści Podwarszawskie” 1995r., nr 42, s. 4.
9. Leszek Podhorodecki „Dzieje przemysłu w naszym regionie” w: „Wieści Podwarszawskie” 1996r., nr 2, s. 4.
10. Leszek Podhorodecki „Fabryka braci Briggs w Markach” w: „Wieści Podwarszawskie” 1996 r., nr 10, s. 4.
11. Leszek Podhorodecki „Ponad cztery wieki Ząbek (cz. III)” w: „Wieści Podwarszawskie” 1997 r., nr 38, s. 14.
12. Leszek Podhorodecki „Cztery wieki Marek” cz. I w: „Wieści Podwarszawskie” 1997 r., nr 43, s. 6.
13. Leszek Podhorodecki „Cegielnia w Ząbkach” w: „Wieści Podwarszawskie” 1998r., nr 11, s. 6.
14. Leszek Podhorodecki „Fabryka braci Briggs w Markach na przełomie stuleci” w: „Wieści Podwarszawskie” 1998 r., nr 28, s. 6.
15. „Podkowa Leśna i Stawisko. Szkice z dziejów” praca zbiorowa, Towarzystwo Przyjaciół Miasta-Ogrodu Podkowa Leśna, Podkowa Leśna 2000.
16. Jarosław Kaczmarek „Mieszkać w ogrodzie” w: „3 i” („Informator Indywidualnego Inwestora”, comiesięczny dodatek do „Muratora”), czerwiec 2000, nr 33.
17. Jarosław Kaczmarek „Najmniejsza pod Warszawą” w: „3 i” („Informator Indywidualnego Inwestora”, comiesięczny dodatek do „Muratora”), listopad 2001, nr 50.
18. Renata Boguszewska „Rola tożsamości regionalnej w rozwoju dziecka w wieku szkolnym”, praca magisterska napisana pod kierunkiem dr Joanny Angiel, Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku, Wydział Pedagogiczny, Pułtusk 2001.

W poszukiwaniu śladów niemieckich osadników w powiecie wołomińskim
Praca zbiorowa uczniów I Liceum Ogólnokształcącego im. Wacława Nałkowskiego w Wołominie
pod kierunkiem mgr Beaty Lewickiej i mgr inż. Magdaleny Rozbickiej
wykonana w ramach Europejskiego Programu Edukacyjnego SOKRATES-COMENIUS
Apostolicum, rok 2003

Dawny Powiat Wołomiński