Początki Tłuszcza sięgają 1477 roku, gdy w lesistej i podmokłej okolicy powstała wieś książęca o nazwie Tłuściec. Wchodziła w skład obszernej dzierżawy Chrzęsne, należała za do powstałej po 1531 r. parafii Postoliska. Terytorium Tłuszcza weszło w skład powiatu kamieńczykowskiego (Kamieńczyka koło Wyszkowa). Według lustracji z XVI wieku (1565, 1580) wieś królewska (po przyłączeniu Mazowsza do Korony w 1526 r.) Tłuściec obejmowała 20 łanów ziemi zagospodarowanej, tj. około 400 ha, a ponadto dwa ogrody. Zamieszkiwało ją wówczas około 250 osób, prawie dziesięciokrotnie więcej niż ówczesny Wołomin.
We wsi znajdowały się trzy młyny zbożowe i czwarty, przerabiający miejscową rudę żelaza o niskiej zawartości metalu. Miejscowi kmiecie i ogrodnicy płacili czynsze i daniny w postaci owsa, gęsi, kapłonów i jaj. Ogólny dochód ze wsi wynosił 123 floreny (zwane też czerwonymi złotymi), w tym 59 florenów z młynów. Na owe czasy był to znaczący dochód. Znani wtedy byli bartnicy tłuszczańscy, a wśród nich Szumaszko i wójt Wyglądała.
Pomylność Tłuszcza przerwał potop szwedzki (1655-1660), gdy najeźdźcy wypadami z okupowanej Warszawy splądrowali okolice stolicy. Kolejne straty gospodarcze i ludzkie przyniosły przemarsze wojsk szwedzkich i polsko-saskich podczas wojny północnej (1700-1721). Po rozbiorach Polski Tłuszcz znalazł się w granicach zaboru austriackiego, a po wojnie 1809 r. w Księstwie Warszawskim.
W 1831 r. przez wie powracały z Rosji niedobitki armii napoleońskiej, za nimi przyszły zwycięskie wojska feldmarszałka Michaiła Kutuzowa. Po uchwałach kongresu Wiedeńskiego 1815 r. Tłuszcz znalazł się w granicach Królestwa Polskiego, miniaturowego państewka pod berłem cara.
Według spisu z 1827 r. wieś i folwark Tłuszcz miały łącznie 21 domów i 126 mieszkańców. Wchodził wtedy w skład powiatu stanisławowskiego. Według mapy Księstwa Warszawskiego z 1810 r. miał połączenie drogowe z Warszawą przez Klembów, Wołomin, Turów i ówczesną wieś Targówek. Leżał na rozległym terenie rolniczym, otoczonym ze wschodu, południa i zachodu wielkimi lasami. Działania zbrojne Powstania Listopadowego 1830-1831 r. ominęły wie, chociaż walki miały miejsce w bliskiej okolicy.
Przez Tłuszcz maszerowały kilkakrotnie wojska polskie i rosyjskie. W sierpniu 1831 gen. Ignacy Prądzyński działał przez Tłuszcz przeciwko korpusowi gen. Grigorija Rosena. Opieszałość dowódców polskich pozwoliła mu jednak wycofać się z grożącej mu pułapki w stronę Brześcia Litewskiego (nad Bugiem).
Decydujący wpływ na rozwój Tłuszcza wywarła budowa linii kolejowych. W 1862 r. uruchomiona została kolej warszawsko-petersburska. W Tłuszczu powstała stacja kolejowa i warsztaty kolejowe. W 1897 r. przez Tłuszcz przeprowadzono kolejną linię z Pilawy do Ostrołęki. Zaczął się napływ ludności z okolicznych wsi, a także Żydów, którzy ożywili handel i rzemiosło. W 1884 r. Tłuszcz miał już 400 mieszkańców i szkołę początkową. Należał wtedy do gminy Klembów i parafii Postoliska, wchodził w skład powiatu radzymińskiego wydzielonego z części dawnego powiatu stanisławowskiego.
Miejscowość miała walory letniskowe, powstało dużo domów letniskowych. Prywatny folwark wraz z osiedlem Pólko miał 611 mórg ziemi, wieś – 35 domów i 450 mórg ziemi. W 1905 r. uruchomiono tu hutę szkła, działającą do 1923 r. Wieś przekształciła się w obsadę typu miejskiego. Na początku XX w. Tłuszcz stał się znaczącym orodkiem nielegalnego jeszcze ruchu ludowego, zapoczątkowanego na ziemiach polskich w Galicji. Tutaj w latach 1906-1908 mieściła się redakcja czasopisma Siewba, radykalnego i lewicowego, zwalczającego ostro polską prawicę, konserwatyzm, klerykalizm, broniącego interesów drobnych rolników, szerzących patriotyzm, tradycje narodowe, popierającego nowoczesne metody gospodarowania na wsi, oświatę rolniczą. Siewba zbliżona była ideowo do lewicy niepodległościowej skupionej wokół Józefa Piłsudskiego.
Inicjatorem założenia czasopisma był rolnik z pobliskiej Jasienicy, Jan Kielak (1877-1917). Wokół niego skupiło się grono miejscowych rolników i inteligentów, a także warszawiaków. Byli to Jan Piliński-Adamowicz, ksiądz A. Wysłouch-Szech, Władysław Symonowicz z Miąsego, Maksymilian Malinowski, Jadwiga Dziubińska. Związany początkowo z endecją Kielak zerwał z tym obozem (1906) i zorganizował Związek Młodej Polski Ludowej, organicznie połączony z ruchem ludowym. Został też organizatorem i pierwszym prezesem Towarzystwa Kółek Rolniczych, założycielem kilku szkół wiejskich i domów ludowych. Po zamknięciu Siewby przez władze carskie współpracował wraz z Malinowskim, Tomaszem Nocznickim i Ireną Kosmowską w redagowaniu Zarania w Warszawie. W czasie I wojny światowej Kielak wstąpił do założonej przez J. Piłsudskiego Polskiej Organizacji Wojskowej, został prezesem na powiat radzymiński Centralnego Komitetu Narodowego, integrującego stronnictwa niepodległościowe.
Z położonej koło Tłuszcza Wólki Kozłowskiej pochodził Wacław Sieroszewski (1858-1945), wybitny pisarz, socjalista, uczestnik rewolucji 1905-1907 r., żołnierz Legionów Polskich J. Piłsudskiego, publicysta POW, senator II Rzeczypospolitej.
Pobliskie Chrzęsne było znaczącym ośrodkiem artystycznym. Tutaj w 1635 r. kasztelan lubelski Stefan Dobrogost Grzybowski wzniósł okazały pałac późnorenesansowy, zachowany do naszych czasów. Po latach, zamieszkał w nim znany malarz, pedagog, ilustrator, kompozytor i krytyk artystyczny Miłosz Kotarbiński (1854-1944), ojciec światowej sławy filozofa i logika Tadeusza (1886-1981) i grafika oraz projektanta rzemiosła artystycznego Mieczysława (1890-1943).
W pobliskiej Mokrej Wsi mieszkał znany malarz oraz ilustrator Julian Maszyński (1847-1901). U Kotarbińskich i Maszyńskich gościł często czołowy przedstawiciel polskiego impresjonizmu, Władysław Podkowiński (1866-1895). Przy drodze z Tłuszcza do Sulejowa mieścił się niegdyś folwark Ulasek, własność wybitnego fizyka i matematyka, prof. Tytusa Babczyńskiego (1830-1910).
W czasie I wojny światowej, w sierpniu 1915 r. wkroczyły do Tłuszcza wojska niemieckie. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w listopadzie 1918 r. miejscowość znalazła się w rękach wojsk polskich.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej, w nocy z 12 na 13 sierpnia 1920 r. obsadzający stację kolejową Tłuszcz batalion mińskiego pułku piechoty wspierany przez pociąg pancerny Mściciel i czołgi stoczył bitwę z nacierającą na osadę 21 dywizją strzelców Armii Czerwonej. Osaczony przez nieprzyjaciela batalion zdołał się przebić na zachód, czołgi wyciągnęły wrak polskiego samolotu zestrzelonego nad Tłuszczem przez bolszewików. Już 19 sierpnia Polacy odbili osadę z rąk nieprzyjaciela. Na węzłowej stacji kolejowej Tłuszcz załadowywały się do pociągów liczne jednostki polskie, biorące udział w pościgu za wycofującymi się bolszewikami.
W czasach II Rzeczypospolitej Tłuszcz rozwijał się nadal. W 1921 r. na miejsce starej huty uruchomiono nową, murowaną, nazwaną Przyszłość. Pracowało w niej po 12 godzin dziennie 100-150 robotników. W 1936 r. – zbudowano linię kolejową do Radzymina i Legionowa. Powstała samodzielna parafia, w 1932 r. wzniesiono murowany kościół p.w. Przemienienia Pańskiego. Tłuszcz miał wtedy 1102 mieszkańców, hutę szkła, węzłową stację kolejową, liczne domy letniskowe. Znaczną część mieszkańców stanowili Żydzi, którzy mieli tu swoją bożnicę (przy dzisiejszej ulicy Kopernika, w 1958 r. jej mury przebudowano na blok komunalny, rozebrany póniej podczas budowy osiedla mieszkaniowego).
W życiu politycznym znaczącą rolę odgrywał ruch ludowy. Podczas kampanii wrześniowej 1939 r. samoloty niemieckie bombardowały stację kolejową i sąsiednie domy. Podczas okupacji Niemcy zamknęli Żydów w małym gettcie, które zlikwidowali w 1942 r. przewożąc wyznawców judaizmu do Warszawy. Tu Żydzi z Tłuszcza podzielili los swoich rodaków: zginęli podczas powstania w gettcie warszawskim lub w Treblince.
Podczas okupacji Tłuszcz był znaczącym ośrodkiem ruchu oporu. Powstał tu ośrodek III Obwodu Rajski Ptak Armii Krajowej, obejmujący oprócz Tłuszcza również Klembów, Międzyleś, Strachówkę i Jadów. Jego komendantami byli por. Wacław Cybulski Brzeszczot, a następnie por. Wacław Wierzba Odrowąż, zastępcą – ppor. Jan Estkowski Szczapa. W ośrodku III działały plutony, oznaczone numerami 16 i 17. Dowodzili nimi Władysław Burakowski i Stanisław Kielak. W 1943-1944 r. ośrodek III przeprowadził kilka akcji przeciw okupantowi, w tym zastrzelenie wysługującego się Niemcom aspiranta granatowej, zniszczenie akt urzędowych w gminie i Arbeitsamcie, odbicie z aresztu por. Wierzby, jego trzech braci. W pobliżu Tłuszcza miały miejsce akcje dywersyjne na kolei. Działała tu również placówka Batalionów Chłopskich, dowodzona przez Stanisława Ołdaka z Wólki Kozłowskiej. Niemcy podjęli szereg akcji represyjnych.
30 lipca 1944 r. w czasie akcji Burza, zgrupowanie AK pod wodzą inspektora ppłk. Kazimierza Suskiego opanowało bez walki Tłuszcz i jego najbliższe okolice. Następnego dnia kompanie Wierzby i por. Mirosława Wyszyńskiego Dołhuna stoczyły walkę z niemieckim pociągiem pancernym w rejonie parowozowni Tłuszcz. Niemcy zmuszeni zostali do odwrotu. 3 sierpnia pojawiły się czołgi niemieckie. Żołnierze AK musieli się wycofać. Po zwycięstwie Niemców nad sowiecką czołówką pancerną w rejonie Wołomina i Radzymina okupanci wrócili do Tłuszcza.
Po wyzwoleniu i zakończeniu wojny zdewastowana osada odbudowała się, a następnie rozbudowała. Wznowiła pracę huta szkła, parowozownia, węzłowa stacja kolejowa, szkoła podstawowa, kierowana przez zasłużonego nauczyciela Antoniego Grzelaka. Elektryfikacja linii kolejowych ożywiła miejscowość. Rozwinęło się budownictwo mieszkaniowe, powstały nowoczesny dworzec kolejowy, szkoła zawodowa, nowy gmach szkoły podstawowej i liceum. Ludność Tłuszcza wzrosła z 3 tys. Na przełomie lat 50 i 60-tych do prawie 7 tys. obecnie.
W 1967 r. Tłuszcz uzyskał prawa miejskie, ale wbrew woli mieszkańców w ramach reformy administracyjnej z 1975 r. znalazł się w województwie ostrołęckim. Teraz wrócił do powiatu wołomińskiego i województwa mazowieckiego. W 1996 r. powstał okazały ratusz, podjęto budowę nowego kościoła. Od 1983 r. aktywnie działa Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Tłuszczańskiej, inicjator utworzenia Społecznego Muzeum Ziemi Tłuszczańskiej, pełniącego funkcje naukowe, dydaktyczne i oświatowe. Zabytkami przeszłości są murowany dwór w dzielnicy Borki z 1910 r. otoczony parkiem krajobrazowym z drugiej połowy XIX w. (budynek spłonął przed rokiem) i murowany spichlerz z pierwszej połowy XIX w. Wydarzenia historyczne upamiętniają też pomniki Siewby i żołnierzy 32 pułku piechoty AK oraz mały cmentarz wojenny z 1920 r.
Wieści Podwarszawskie nr 22/2000
+ There are no comments
Add yours