Jerzy Surowcew (1892-1976)

Jerzy Surowcew urodził się 26 listopada 1892 r. w Kijowie na Ukrainie. Był synem Jana i Marii z Kaliszewskich. Mówił o sobie, że jest Polakiem wyznania prawosławnego. Z pożółkłych fotografii, zachowanych w starym albumie, wyłania się obraz spokojnego i bogobojnego życia, jakie rodzina Surowcewów wiodła wśród sielskich kresowych krajobrazów.

Jerzy Surowcew kształcił się na sędziego na Uniwersytecie Kijowskim, ale studiów nie ukończył.¹ Uciekł do Polski po rewolucji bolszewickiej 1917 r. (był białogwardzistą?). Do 1920 r. mieszkał w Częstochowie. W Wołominie osiedlił się w 1921 r. Zamieszkał w domu przy ulicy Orwida 1, utrzymywał się z produkcji galanterii artystycznej. Brał czynny udział w życiu religijnym wołomińskiej parafii prawosławnej.²

Podczas II wojny światowej, w 1942 r. został wywieziony, wraz z żoną Joanną i synem Jerzym, na przymusowe roboty do Niemiec. Joanna Surowcew zmarła z wycieńczenia w kwietniu 1945 r. w szpitalu pod Berlinem. Syn Jerzy przedostał się do strefy okupacyjnej mocarstw zachodnich i wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Został inżynierem.

Po wojnie Surowcew – senior wrócił do Wołomina. W 1945 r. zamieszkał na Górkach, przy ulicy Wacława Nałkowskiego 17. “Dom nad Łąkami” był wówczas domem komunalnym. Panie Nałkowskie (Zofia, jej matka Anna i siostra Hanna) sprzedały posiadłość jeszcze w 1937 r. i przeniosły się do Warszawy. Surowcew, jak wielu innych powojennych lokatorów, tu właśnie otrzymał przydział na mieszkanie. Został zatrudniony jako kierownik świetlicy w Zakładach Szklarskich (czyli w hucie “Vitrum”). Podawał się za artystę-dekoratora. Wydaje się, że chcąc uniknąć kłopotów natury politycznej udzielał się społecznie, aktywnie działał w Zarządzie Powiatowym TPPR (Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej) oraz w ZMP (Związku Młodzieży Polskiej), którego Komitet Powiatowy znajdował się na ulicy Długiej. Organizował dla młodzieży spotkania kulturalne, wykłady o rosyjskiej literaturze i wycieczki krajoznawcze. Należał do TUR-u (Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych), które miało w Wołominie własną drużynę piłki nożnej “Turowianka”. Był także ławnikiem w sądzie w Warszawie.

U schyłku życia, w listopadzie 1975 r. ożenił się powtórnie – z Bronisławą Wypych.³ W niewielkim pokoju (“zachodnim”), który zajmowali na piętrze “Domu nad Łąkami”, żyli wśród gromadzonych przez Jerzego dzieł sztuki i książek. Surowcew wszystkie oszczędności przeznaczał na zakup mebli, obrazów, grafik, przedmiotów sztuki zdobniczej, pocztowych znaczków, a przede wszystkim książek.⁴

Miał także inne pasje. Porządkował zniszczony przez wojnę ogród wokół rodzinnego domu Zofii Nałkowskiej. Sadził drzewa brzoskwiniowe, bzy i kwiaty. Na swój sposób dbał o Górki i często był nazywany kustoszem “Domu nad Łąkami”. Czynił wysiłki, aby upamiętnić osobę Wacława Nałkowskiego (ówczesna Rada Miejska w Wołominie nie wyraziła zgody na umieszczenie na domu Nałkowskich pamiątkowej tablicy poświęconej geografowi) i postacie innych obywateli zasłużonych dla ziemi wołomińskiej. Po śmierci Zofii Nałkowskiej przez wiele lat zabiegał o utworzenie muzeum w “Domu nad Łąkami”. Wierzył, że jego zbiory dadzą początek muzealnej kolekcji.

Dziś mało kto pamięta, że Zofię Nałkowską znał osobiście. Poznali się w maju 1951 r., podczas pobytu pisarki w Wołominie.⁵ Dalsze dzieje tej dziwnej znajomości, która przetrwała aż do śmierci Z. Nałkowskiej zostały udokumentowane przez nią samą w “Dziennikach”.⁶ Kilkakrotnie odwiedził pisarkę w jej warszawskim mieszkaniu na Krakowskim Przedmieściu, po raz ostatni w listopadzie 1954 r.

Jerzy Surowcew zmarł w Wołominie 12 lipca 1976 r. Miał 84 lata. Został pochowany w Warszawie, na cmentarzu Prawosławnym na Woli (kwatera 29, rząd 3 , miejsce 15).

W 1984 r., w związku z remontem “Domu nad łąkami”, Bronisława Surowcew przeprowadziła się na ulicę Armii Ludowej 53 (obecnie Legionów), do mieszkania pod numerem 9. Przepadło wtedy wiele przedmiotów i książek, które tak systematycznie zbierał i pieczołowicie przechowywał przez kilkadziesiąt lat Jerzy Surowcew.

Po śmierci Bronisławy spuścizna jej męża znalazła schronienie w magazynach Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie. Znaczna jej część wróciła do Wołomina w 1992 r., przed uroczystym otwarciem Muzeum im. Zofii i Wacława Nałkowskich. W ostatnich latach bibliotekę “Domu nad Łąkami” wzbogacił także zbiór książek J. Surowcewa. Są w nim dzieła literatury polskiej i światowej, prace dotyczące historii teatru operowego, historii baletu, teatru europejskiego, biografie wielkich kompozytorów i biografie wybitnych reżyserów teatralnych, prace poświęcone historii mody, kostiumologii, historii sztuki, zwłaszcza historii malarstwa i rzemiosła artystycznego oraz dzieła z dziedziny historii powszechnej, geografii, atlasy, monografie europejskich miast, pamiętniki, dzienniki, biografie, również cymelia wydawnicze, np. dzieła Puszkina, Tołstoja, Gogola, Goethego w wersji oryginalnej. Wartościową część zbioru stanowią dzieła Wacława Nałkowskiego i Zofii Nałkowskiej, opatrzone autografami pisarki (np.: “Panu Jerzemu Surowcewowi – wdzięczna za miłe wiadomości o domu nad łąkami – ZNałkowska – 7.XI.1954”) oraz książki pisarzy współczesnych Nałkowskiej, w których znajdują się zagadkowe dedykacje, jak ta od Heleny Boguszewskiej: “Panu Jerzemu Surowcewowi – w dniu rozmowy o rzeczy niesłychanej, jaka się przydarzyła Domowi nad Łąkami – z serdecznymi słowami – autorka – 25.IV.1957.”

Po wielu latach w wywiadach prasowych wspominał, że studiował razem z Konstantym Paustowskim (1892-1968), pisarzem radzieckim o polskich korzeniach, który odwiedził go w Polsce w 1959 r. H. Zimler, I oprowadza po tych miejscach przeminionych, “Gromada Rolnik Polski”, 1971 nr 65.
Na zdjęciach przechowywanych przez ks. Włodzimierza Kuprjanowicza, proboszcza parafii prawosławnej pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła w Wołominie, J. Surowcew przed wejściem do cerkwi na ulicy Tramwajowej (obecnie Marszałka J. Piłsudskiego) w imieniu prawosławnej społeczności wita starostę radzymińskiego Stefana Morawskiego w dniu Panichidy – nabożeństwa żałobnego za Marszałka Józefa Piłsudskiego, 23 czerwca 1935 r. Cerkiew mieściła się na poddaszu drewnianego domu A. M. Michalczonków, Białorusinów pochodzących z Wileńszczyzny, który został poświęcony na świątynię 29 czerwca 1930 r.
Bronisława Surowcew (17 sierpnia 1916 – 19 stycznia 1990) pochodziła z Soborzyc, niedaleko Radomska. Była córką Wincentego i Marianny Stala. W Wołominie mieszkała najpierw na ulicy Kobyłkowskiej, a od 1955 r. w domu Nałkowskich. Tutaj właśnie poznała Jerzego Surowcewa.
Wśród rozmaitych pamiątek, które zostały po J. Surowcewie jest obraz olejny wołomińskiego malarza Romana Szluhy zatytułowany “Martwa natura ze skrzypcami i banjo”. R. Szluha (1890-1963) należał do tych artystów, którzy działali poza wielkimi ośrodkami i cicho przeszli przez życie nie pozostawiając wyraźnego śladu. Zdolności mu nie brakowało, brakowało natomiast siły przebicia i tzw. łutu szczęścia. Wiemy o nim niewiele. W latach 1906-1912 studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim, równocześnie pobierając prywatnie lekcje rysunku i malarstwa. Swe wykształcenie uzupełnił we Francji. Po powrocie był członkiem Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych i grupy artystów wielkopolskich Plastyka (jak sam podawał). Wystawiał na Salonach Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie w latach 1928-1932. Następnie osiadł w Wołominie, gdzie zmarł 9 kwietnia 1963 r. Od 1950 r. był członkiem Związku Polskich Artystów Plastyków (numer legitymacji 511). Uprawiał malarstwo sztalugowe, grafikę warsztatową i użytkową. www.artinfo.pl
Z. Nałkowska, Na dawnym miejscu życia, (w:) Z. Nałkowska, Widzenie bliskie i dalekie, Warszawa 1957, s. 335-340.
Z. Nałkowska, Dzienniki 1945-1954, cz. 2 (1949-1952), oprac., wstęp i komentarz H. Kirchner, Warszawa 2000, s. 255-257, 569-570, 586, 652-653; cz. 3 (1953-1954), oprac., wstęp i komentarz H. Kirchner, Warszawa 2001, s. 39, 46-47, 71, 89, 93, 199, 304-305, 464.

Z dzienników Zofii Nałkowskiej

Warszawa, 16 VII 1952, środa: Nagle Surowcew – z fotografiami z Wołomina i Górek. Rozmowa długa, ale zajmująca – jego losy, losy okolicy. Obiad, wino, przyjaźń. Mają mi tam też zrobić jubileusz jesienią.
Warszawa, 2 XI 1952, niedziela: O 3. delegacja z Wołomina: Bobkowska, Surowcew, Paplińska (wdowa po jednym z 50 powieszonych, dziesięciolecie, akademia w Wołominie, nazwą Hutę jego imieniem). Jej narracja – niezwykła, mądra, mocna. Studia filologiczne. Los jego matki, lat 72, i siostry. Los jej samej. Los tych wdów. Uważam, że powinna to napisać. Bardzo chce. Ale praca w redakcji “Trybuny Ludu” (biblioteka materiałów) i brak własnego mieszkania, pokój przy kimś. Wstrząsający wieczór. Prezent od Surowcewa – olbrzymi “Piotr Pierwyj” Aleksieja Tołstoja.
Warszawa, 15 II 1953, niedziela: Surowcew z kimś młodym z Wołomina o uroczystości w maju na Górkach. Wmurowanie tablicy, akademia. O tym, że zrobią tam muzeum WN [Wacława Nałkowskiego], co wspominała Hubertowa, już nie wspomina tylko o tym, że powinnam tam przyjeżdżać.
Rozmowa z tymi dwoma o rzeczach tego Wołomina i Górek rozrosła się, trwa, przy winie i babce, a trzeba szynki i wódki. Razem słuchamy koncertu Chopina. Daję im po trzy książki. Przyrzekam udział geografów na niedzielę 1 III o czwartej.
Warszawa, 2 III 1953, poniedziałek: O 5. Surowcew i ten zadziwiający przewodniczący Rady Miejskiej Wołomina [Wieczorek] – awans społeczny, praca w “Świecie” (Krzywoszewski, Czekalski i inni) – jako drukarstwo, prenumeraty, wreszcie reportaże i pisanie. Dowcip, dziwaczność, rozum, przekora. Ależ numer! Całe zjawisko!
Umawiamy się na przyjazd we środę od 12. do 2. Uroczystość w maju (tablica i akademia).
Warszawa, 4 III 1953, środa: Wyjazd spóźnionym autem do Wołomina. Oględziny domu, Hania po raz pierwszy widzi to po zmianach. Uzgodnienie z Surowcewem co do jakości tablicy, którą przybiją na domu. Płacz Hani.
Warszawa, 12 IV 1953, niedziela: […] Jazda z Genią na Górki w sprawie tej tablicy. W drodze ta dziwna staruszka – jadąca odwiedzać syna obłąkanego w Drewnicy. Słonecznie i zimno. Surowcew chętny i przejęty tą sprawą, że tylko poważna. Ale chyba tylko on. […] Więc litery będą zagłębione, nie brąz. Widok Górek w słońcu i zimnym wietrze rozdzierający. Jak Warszawa – ten dawny las, sama ruina, same gruzy. Górki – całe porośnięte, dostępne ścieżkami, ozdobione tarasami, mnóstwem drzew sadzonych liściastych i owocowych, kwiatami i sadem – teraz to zupełny śmietnik. Jakieś zwalone obmurowanie z cegieł, sypiący się brudny piasek, rozdeptane, rozsypane tarasy. Jeden Surowcew sadzi tu i ówdzie to drzewko, to kwiatek. Powrót elektryczną kolejką.
Warszawa, 5 V 1953, wtorek: Jeszcze przychodzi Surowcew. Więc jednak to i owo. Wreszcie odkładają tablicę i wszystko do jesieni, bo Rada, bo coś, bo szkoły mają egzaminy. Jeszcze jakieś drzewo wycięli, by wkopać tam słupy do czegoś.
Warszawa, 15 V 1953, piątek: Dziesiąty dzień choroby. Ogromny napływ osób i wszelkich kwiatów. Depesze, podaruneczki. Te bzy, zerwane przy domu nad łąkami z ocalałych krzaków, sadzonych przez ojca i przez nas ? niesione przez czworo tamtejszej młodzieży, z których jedna siostrzenica małej modelki do “Bezdomnej” Hani, jeden – nieletni księgarz w Wołominie, nadający się do istotnej rozmowy. […] Wazon wielki z kryształu od Surowcewa.
Warszawa, 12 X 1953, poniedziałek: Surowcew z Paplińską. Akademia Paplińskiego w Wołominie, na którą telefonicznie zjednywam Broniewskiego (16 X g. 18). Zgadza się na udział. Mamy razem pojechać autem. Surowcew przyniósł z Górek złote liście klonu, białe kulki [buldeneżu], kwiatki brązowe z żółtym. Zalesia Górki, sadzi kwiaty, drzewa owocowe.
Warszawa, 19 III 1954, piątek: W domu Surowcew – że zadrzewia Górki, że sadzi drzewa owocowe, brzoskwinie, kwiaty winogrona. Jestem wzruszona i niespokojna – dlaczego to robi.
Warszawa, 7 XI 1954: Surowcew. O Górkach – chce popiersia WN [Wacława Nałkowskiego] do ustawienia w ogrodzie (rozarium). Dostał trzy książki i “Pisma wybrane” z dedykacją.