“Promień w Wołominie”. Jednodniówka kupiectwa i rzemiosła chrześcijańskiego

Ze względu na obchodzone jubileusze, w ostatnich latach w sposób szczególny przypomniano historię wołomińskiego i powiatowego rzemiosła i kupiectwa. Kultywowanie tradycji w tym zakresie propaguje Powiatowy Cech Rzemiosł i Przedsiębiorczości w Wołominie¹. Cech ten za datę bazową odpowiednią do budowania własnej historii uznaje jesień 1945 roku, kiedy to z inicjatywy Aleksego Matuszewkiego, właściciela zakładu mechanicznego w Radzyminie, powstał Cech Rzemiosł Różnych obejmujący zasięgiem ówczesny powiat radzymiński². Aleksy Matuszewski był też pierwszym starszym cechu. 

W związku z kilkudziesięcioletnią historią cechu powstało już kilka publikacji jubileuszowych zarówno popularnonaukowych, promocyjnych jak i publicystycznych³. Dzięki tym artykułom i książkom, a także dzięki fragmentom dotyczącym rzemiosła w ogólnohistorycznych publikacjach wołomińskich⁴ uzyskujemy także wiedzę o tej sferze życia lokalnego w okresie międzywojennym i wcześniejszym. Ciągle jednak, szczególnie czas przedwojenny, czeka na dokładniejsze ustalenia. Pewne światło na ten okres daje właśnie jednodniówka ”Promień w Wołominie”. 

Jednodniówka poszerza także wiedzę o lokalnych inicjatywach prasowych z okresu międzywojennego. Uzupełnia płaszczyznę badań dla historyków zainteresowanych prasą sublokalną, która ukazywała się przed II wojną światową na terenie obejmującym obecne ziemie powiatu wołomińskiego⁵. Z roku na rok okazuje się, że nie znamy jeszcze pełnego obrazu przedwojennej mapy prasowej okolic.

Jednodniówka ”Promień w Wołominie” spełnia większość kryteriów, aby móc przyporządkować ją do przedwojennych lokalnych zjawisk prasowych. Ma jednolity wyróżniający ją tytuł (byłyby trudności ze skatalogowaniem oddzielnym jej wszystkich części) i redaktora. Pod wieloma względami charakterem przypomina  czasopismo⁶.

W warstwie treściowej jednodniówka ”Promień w Wołominie” to efemeryda okolicznościowa związana ze świętem kupiectwa i rzemiosła chrześcijańskiego. Datowana jest na 8 grudnia 1937 roku. Adnotacja na stronie tytułowej określa, że dystrybuowana była nieodpłatnie. Wydana została przez Stowarzyszenie Kupców Polskich w Wołominie. Redaktorem odpowiedzialnym jednodniówki był Władysław Leonard Gürtler. W skład komitetu redakcyjnego weszli: Stanisław Chrupek, Julian Garbolewski, Zygmunt Szwarc, Julian Purzycki, Henryk Wołowski, Filip Ryszawa, Rudolf Friedrich, Stefan Krzyżanowski, Franciszek Brzozowski i Jan Żmudzki. Wydrukowano ją w Drukarni Lech z Warszawy, mieszczącej się przy ulicy Koszykowej 33. 

Zawartość jednodniówki jest w połowie poświęcona informacji o firmach z Wołomina i okolic. Druga część to historia kupiectwa i rzemiosła wołomińskiego oraz szczegółowe informacje o wołomińskich obchodach święta kupiectwa w Wołominie. Gazeta zawiera także wiersz Marii Konopnickiej i okolicznościowe hasła.

Na pierwszej stronie przeczytać możemy odezwę Komitetu Obchodów Święta Kupiectwa i Rzemiosła Chrześcijańskiego w Wołominie: „Po raz pierwszy w odrodzonej ojczyźnie kupiectwo i rzemiosło chrześcijańskie w Wołominie obchodzi w dniu dzisiejszym swoje święto. Święto to staje się zaczątkiem nowej ery dla unarodowienia mieszczaństwa w najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej. Wolność naszą w krwawym trudzie i znoju wywalczył bohaterski żołnierz polski, walczący pod dowództwem 1-go Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, twórcy niepodległości. My kupiectwo i rzemiosło chrześcijańskie, jako trzon mieszczaństwa polskiego, musimy stać się żołnierzami pokoju, twardo bronić narodowego stanu posiadania w Polsce, ażeby przelana krew bohaterów nie poszła na marne. Wobec tego apelujemy do wszystkich narodowo czujących się obywateli Polaków pomóżcie nam w pracy nad podniesieniem stanu trzeciego w Polsce wzwyż, w myśl hasła »swój do swego«.”⁷

Jednodniówka przynosi także informację o pełnym składzie Komitetu Obchodów Święta Kupiectwa i Rzemiosła Chrześcijańskiego⁸. Tworzyli go: Stanisław Chrupek – Prezes Stowarzyszenia Kupców Polskich, Julian Garbolewski – Starszy Cechu Piekarzy, Stefan Krzyżanowski – Starszy Cechu Rzeźniczo-Wędliniarskiego, Julian Purzycki – Prezes Stow. Rzem. Chrześcijan, Henryk Wołowski – Prezes Związku Szewców Majstrów im. J. Kilińskiego, Filip Ryszawa – przedstawiciel Cechu Skórzanego, Zygmunt Szwarc – prezes Kasy Bezprocentowych Pożyczek,  Franciszek Brzozowski – Starszy Cechu Fryzjerów oraz Rudolf Friedrich. 

”Promień w Wołominie” opisuje również szczegółowy program obchodów 8 grudnia 1937 roku. Planowano, że rozpoczną się o godz. 10 uroczystą Mszą Święta w miejscowym kościele parafialnym. O godz. 10.45 w pochodzie zebrani mieli przejść do pomnika „Obrońców Ojczyzny” i złożyć wieńce. O godz. 13 w programie zaplanowano akademię w sali kina „Adria”.

Z punktu widzenia regionalisty najważniejsze są oczywiście artykuły dotyczące historii lokalnej. Na uwagę zasługuje artykuł Z historii Stow. Kupców w Wołominie ramowo szkicujący powstanie wołomińskiej organizacji kupców chrześcijan. Ciekawy pod względem znaczenia regionalnego jest Opis cechów zawierający krótkie notki o niektórych cechach i związkach chrześcijańskich istniejących w 1937 roku: Cechu Rzeźnicko–wędliniarskiego, Cechu Piekarzy, Cechu Stonarzy, Związku Majstrów Szewców oraz Cechu Budowlanym.

Dzięki tym notkom historycznym dowiadujemy się, że Cech Rzeźnicko-wędliniarski istniał od 1927 roku i liczył w 1937 roku 28 członków czynnych. Działalnością obejmował Wołomin, Tłuszcz, Jadów, Kobyłkę, Ręczaje i Międzyleś. Zarząd cechu składał się ze starszego Stefana Krzyżanowskiego oraz podstarszych: Wacława Raczyńskiego i Andrzeja Czahowicza, skarbnika Zygmunta Szwarca oraz sekretarza Jana Ciuka⁹. Cech Piekarzy powstały w 1926 roku liczył ówcześnie 20 członków czynnych. Zarząd Cechu składał się z 6 osób: Starszego Juliana Garbolewskiego, podstarszych – Kubiaka i Szodukostnego (brak imion), skarbnika Jana Żmudzkiego i członków zarządu Streicha i Otuły (brak imion). Zarząd Cechu stonarzy (szewcy i pokrewne zawody) stanowili się w 1937 roku: starszy cechu Władysław Szygeda, skarbnik Jan Łopek. Wspomniany jest także Związek Majstrów Szewców im. J. Kilińskiego w Wołominie (założony został 4 kwietnia 1937 roku) oraz Cech Budowlany, którego starszym był w 1937 roku Bronisław Sarnecki. 

Szerszy opis w jednodniówce poświęcono Kasie Bezprocentowych Pożyczek „Chrześcijańska Pomoc w Wołominie”. „Powstała w dniu 8 listopada 1936 r. (…) dysponując niewielkim stosunkowo kapitałem, bo około zł. 600 Kasa do dnia dzisiejszego udzieliła 27 osobom pożyczek na sumę zł. 2150. (…) pożyczono: 14 kupcom zł.1250, przeciętna na 1 pożyczkę około zł. 90, 8 rzemieślnikom zł. 650, przeciętna zł. 80, 2 chałupnikom i 3 straganiarkom zł. 250 to znaczy po 50 zł. na osobę. Przeciętny termin około 5 miesięcy. Niejednokrotnie pomoc w formie pożyczki przyszła dosłownie w ostatniej chwili ratując chrześcijańską placówkę przed zagładą”.⁹ Zarząd Kasy stanowili: prezes Zygmunt Szwarc, wiceprezes Stanisław Chrupek, sekretarz Władysław Owsiany, skarbnik Edmund Streich. Siedziba Kasy mieściła się przy ulicy Kościelnej 37. Wpisowe wynosiło 1 zł., przeciętna składka 50 gr. miesięcznie. 

Szerszy opis w jednodniówce dotyczy także wydawcy, czyli Stowarzyszenia Kupców Polskich w Wołominie. Artykuł opisuje, że: „Kupiectwo chrześcijańskie (…) Wołomina, doceniając potrzebę stworzenia silnej organizacji zawodowej w początkach 1934 [roku] opuściło szeregi żydowskiego związku drobnego kupiectwa tworząc własne Stow. Kupców Polskich w Wołominie oparte o takież Stow. w Warszawie. Początkowo słabe liczebnie szeregi Stowarzyszenia — od wiosny 1936 roku (…) zaczęły się powiększać tworząc w chwili obecnej jedną z najpotężniejszych organizacji w terenie liczącą około 160 członków. Zasięgiem swej pracy Stow. obejmuje nie tylko m. Wołomin. Posiada: organizowany Oddział w Tłuszczu liczący 40 członków, którym kieruje p. Stryjniak, organizuje oddział w Kobyłce (około 20 członków) oraz w najbliższej przyszłości stworzy oddział w Jadowie.”¹⁰ Stowarzyszenie miało siedzibę przy ulicy Kościelnej 21. Zarząd w 1937 roku był następujący: prezes – Stanisław Chrupek, wiceprezes Zygmunt Wróbel, Skarbnik – Jan Żmudzki, sekretarz honorowy – Henryk Reichert, członek zarządu – Mieczysław Gilski.¹¹

W jednodniówce jest też szczegółowo scharakteryzowana postać Stanisława Chrupka, jako przedsiębiorcy i społecznika – właściciela firmy wędliniarskiej, a jednocześnie prezesa Stowarzyszenia Kupców Polskich, twórcę, założyciela i wiceprezesa Kasy Bezprocentowej, wiceprzewodniczącego miejskiego Komitetu Pomocy Bezrobotnym, wiceprezesa Międzyorganizacyjnego Komitetu Społecznego, członka Powiatowego Komitetu Gospodarczego, biegłego handlowego przy Urzędzie Skarbowym w Radzyminie, członka Koła Przyjaciół Harcerstwa. 

Prócz tego jednodniówka „Promień w Wołominie” zawiera reklamy oraz następujący spis firm chrześcijańskich z 1937 roku według branż: 

Sklepy spożywczo-kolonialne: Julia Bykowska (ul. Legionów), Irena Domańska (ul. Wileńska), Jan Dutkiewicz (ul. Pierackiego), Stanisław Dytkowski (ul. Poniatowskiego), Paweł Esz (ul. Orwida), Kazimierz Facht (ul. Słowackiego), Rudolf Friedrich (ul. Traugutta), Honorata Gembicka (ul. P.O.W.), Waleria Giza (ul. Lipiny Nowe), Antoni Hoffman ( ul. P.O.W. ), Julia Jakubiak, Eugenia Klimaszewska (ul. Kościelna), Helena Kreciejewska (ul. Poniatowskiego), Antoni Kusajda (ul. Ogrodowa), Jadwiga Maleno (ul. Kanałowa), Zygmunt Michalski (ul. Wileńska), Czesław Plocharski (ul. Legionów), Wiktor Płódź (ul. Poniatowskiego), Aniela Radomska (ul. Pierackiego), Felicja Rebandel (także alkohole, ul. Kościelna ), Stefan Sztompka (ul. Kościelna), Ludwika Ślaska (ul. Trakt Warszawski), Maria Tyrka (ul. P.O.W.) Maria Węgierska (ul. Legionów), Józefa Włodarska (ul. P.O.W.), A. Wróbel (ul. Kościelna), Jan Żmudzki (ul. P.O.W. ).

Piekarnie: Julian Garbolewski (ul. Kościelna), Feliks Kubrak (ul. Wileńska), Józef Okuła (ul. Prakicz), S. Osiński (Hale Miejskie), Stanisław Spodzienowski (ul. Warszawska), Edmund Strejch (ul. Kościelna).

Sklepy z alkoholem: Stanisława Laskowska (ul. Przejazd), Tytus Popławski (ul. Szopena), Felicja Rebandel (ul. Kościelna).

Sprzedaż napojów gazowanych: Józef Kurcwald (ul. Średnia)

Firmy wędliniarsko-mięsne: Władysław Andrzejewski (ul. Hale Miejskie), Wacław Baczyński (ul. Korsaka), Stanisław Chrupek (także Konserwy, sery i ryby wędzone, ul. Kościelna), Bronisław Ciuk (ul. Kościelna), Kazimierz Górski (ul. Piękna), Antoni Kosneradzki (ul. Hale Miejskie), Stefan Krzyżanowski (ul. Kościelna), Ignacy Lewiński (ul. Hale Miejskie), Janina Meska (ul. Lipińska), Józef Rabiński (ul. Kwiatowa róg Wileńskiej), Zygmunt Szwarc (ul. Kościelna), Andrzej Turlej (Hale Miejskie), Franciszek Wojciechowski (ul. Legionów), Leonard Zawisza (ul. Szopena), Stanisław Zawisza (ul. Warszawska).

Sklepy z owocami i słodyczami: „Bomboniera” Mieczysław Gilski (vis a vis dworca kol.), Sergiusz Krysiukiewicz (ul. Ogrodowa), Julia Michalska (ul. Legionów), Henryk Żmudzki (ul. Legionów). 

Restauracje i piwiarnie: Aleksander Adamkiewicz (ul. Kościelna róg P.O. W.), „Raj” Róża Czopkowa (ul. Warszawska), Firma „H. Ryder” (ul. Warszawska), „Niespodzianka” Wojciech Szewc (ul. Warszawska).

Sprzedaż wyrobów tytoniowych i materiałów piśmienniczych: Henryk Paszkowski (ul. P.O.W.), Henryk Rejchert (ul. Fabryczna), Antoni Rzeczkowski (ul. Legionów).

Sprzedaż materiałów aptecznych i farb: „Junosza” (ul. Kościelna), Stefan Matraś (ul. Kościelna), Władysław Raczyński (ul. Legionów). 

Galanteria: Andrzej Dzieciak (ul. P.O.W.), Modest Grudzień (ul. Wileńska róg Kwiatowej), Leokadia Lesińska (ul. Kościelna), Helena Karakułowa (ul. Warszawska), Leokadia Kierczyńska (ul. Nowa), Maria Owsińska (ul. P.O.W.), Leokadia Rajchert (ul. Legionów).

Zakłady krawieckie i konfekcja: Jan Piwowarski (ul. P.O.W.), Józef Skórka ( ul. Legionów).

Zakłady szewskie, sprzedaż obuwia: Stanisław Borkowski (ul. Warszawska), Stanisław Oniszk (ul. Sienkiewicza), Feliks Ryszawa (ul. Kanałowa), Feliks Zbrzeźny (ul. Legionów), Jan Stawowski (ul. Ogrodowa).

Zakłady fryzjerskie: Franciszek Brzozowski (ul. Kościelna), Mikołaj Gubkin (ul. Warszawska), Władysław Jakubowski (ul. Wileńska), Zygmunt Mereczyński (ul. Warszawska), Ignacy Radzik (ul. Poniatowskiego), Marceli Waś (ul. Kościelna).

Materiały opalowe: Stefania Dołowa (ul. Pierackiego), Ignacy Gajda (ul. Mariańska), Władysław Kozłowski (ul. Kościelna), Jan Sarnecki (ulice Ogrodowa i Kanałowa), Bronisław Sziwral (ul. Wileńska).

Instalacje elektryczne — radia: Feliks Wiśniewski (ul. Legionów – dom miejski).

Wieńce — kwiaty: Rajmund Gotowicz (ul.  Radzymińska).

Jednodniówka „Promień w Wołominie” to efemeryda ważna dla odkrywania historii lokalnej, przynosząca bardzo wiele szczegółowych informacji o rzemiośle i kupiectwie w Wołominie w 1937 roku. Jest ciekawym źródłem regionalnym dla odtwarzania historii drobnej przedsiębiorczości a jednocześnie stanowi wartościowe źródło do oceny przedwojennej aktywności wydawniczej środowisk lokalnych dzisiejszego powiatu wołomińskiego. 

1. Powiatowy Cech Rzemiosł i Przedsiębiorczości w Wołominie, 05-200 Wołomin, ul. Moniuszki 11, (poprzednio Cech Rzemiosł Różnych w Wołominie) to organizacja samorządu rzemieślniczego. Do jej zadań należy przede wszystkim ochrona praw i reprezentowane interesów członków cechu, prowadzenie działalności społeczno-organizacyjnej, kulturalnej, oświatowej i gospodarczej, utrwalanie więzi środowiskowych, wykonywanie zadań z zakresu nadzoru nad przebiegiem przygotowania zawodowego. [za:] Statut Powiatowego Cechu Rzemiosł i Przedsiębiorczości w Wołominie
2. Kronika. 60 rocznica powstania Powiatowego Cechu Rzemiosł i Przedsiębiorczości w Wołominie, opracował Jarosław Stryjek, Wołomin 2005, s. 3
3. Kronika Cechu Rzemiosł Różnych w Wołominie, opracowanie Leszek Podhorodecki, Wołomin 1995, Kronika. 60 rocznica powstania Powiatowego Cechu Rzemiosł i Przedsiębiorczości w Wołominie, opracował Jarosław Stryjek, Wołomin 2005, Powiat wołomiński od rzemiosła do przemysłu, Bydgoszcz  2006 oraz wiele artykułów prasowych.
4. Np. Leszek Podhorodecki (red.), Dzieje Wołomina i okolic, Warszawa 1984.
5. Dotychczas opublikowano m.in.: A. Kołodziejczyk, Czasopisma Wołomina i regionu do 1939 roku, w: „Rocznik Wołomiński”, nr 1/2005, s. 69-104; G.P. Dudzik, Nowiny, w: Ludzie i historie. Wypisy do dziejów Zielonki, praca zbiorowa pod redakcją G.P. Dudzika i U. Wysockiej, Zielonka 2004, s. 37-41; L. Podhorodecki, Prasa podziemna w Wołominie lat okupacji (na podstawie wspomnień kapitana Armii Krajowej Henryka Stanowskiego), „Wieści Podwarszawskie”, nr 3 (205) 1995; Grzegorz P. Dudzik, ”Na placówce”.  Jednodniówka peowiaków, w „Studia i Materiały do Dziejów Powiatu Wołomińskiego”, Wołomin 2006
6. Szerzej analizę prasoznawczą relacji miedzy jednodniówką, a systemem prasowym scharakteryzowałem w artykule ”Na placówce”.  Jednodniówka peowiaków, w „Studia i Materiały do Dziejów Powiatu Wołomińskiego”, Wołomin 2006
7.  Odezwa!, „Promień w Wołominie”, Wołomin 1937, s. 1
8. Komitetu Obchodów Święta Kupiectwa i Rzemiosła Chrześcijańskiego, „Promień w Wołominie”, Wołomin 1937, s. 2
9. tamże, s. 3
10. tamże
11. tamże

Grzegorz Dudzik