Armia Krajowa – Obwód Radzymin

Przyczynek do dziejów

Gdy 17 września 1929 roku w Warszawie gen. Michał Tokarzewski rozpoczął z nadania Naczelnego Wodza – marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego prace nad stworzeniem organizacji konspiracyjnej Służba Zwycięstwu Polsce (SZP), w niektórych rejonach Polski walczyła jeszcze regularna Armia Wojska Polskiego. Bronił się Hel, wojska gen. Kleeberga maszerowały na Kock a na terenie powiatu radzymińskiego pojawiły się oddziały spieszące na pomoc walczącej Warszawie.

Dla uzyskania pełnej jasności sytuacji, w której zawiązywały się pierwsze tajne organizacje, wspomnieć należy o dwóch związkach, które powstały na naszych terenach. Jeden z nich to oddział ppor. Józefa Bruknera, który po kapitulacji stolicy przekształcił swoje zgrupowanie w konspiracyjną Organizację Wojskową “Wilki” (OWW lub OW), drugim zaś był sławetny oddział mjr Henryka Dobrzańskiego. Późniejszy “Hubal” doszedł ze swoim oddziałem aż do majątku w Krubki-Górki (6 km na południe od Poświętnego) i tu dowiedziawszy się o kapitulacji Warszawy przeszedł do podziemia.

Bliskości stolicy, w której zaczęły powstawać związki konspiracyjne ze swoimi oddziałami zbrojnymi, jak również obecność wcześniej wymienionych oddziałów spowodowała, iż teren nasz był jednym z pierwszych, na którym rozpoczęta została

praca konspiracyjna

SZP – jako organizacja wiodąca, rozwijała się dosyć powoli. Główny nacisk położono na odpowiedni dobór kadry (np. poszukiwano osób mało znanych z lat międzywojennych) i powoływanie sieci terenowej. W czasie tworzenia zrębów SZP na czele powiatu radzymińskiego stanął mjr Metard Cibicki ps. “Ścibor”. Kolejny etap to powstanie na pasie SZP organizacji pod nazwą Związek Waliki Zbrojnej (ZWZ) z komendantem głównym gen. Kazimierzem Sosnkowskim, przebywającym w tym czasie w Paryżu, z podległymi sześcioma Obszarami w Kraju. Na czele Obszaru Warszawskiego stanął płk Stefan Rowecki – Grot.

Również na terenie powiatu radzymińskiego zaszły zmiany

Majora M. Cibickiego zastąpił por Stanisław Krywko ps. Kruk” ( w “Dziejach Wołomina i okolic” podaje się, że zmiana ta została wymuszona aresztowaniem M. Cibickiego – wydaje się, że obecnie nie ma możliwości weryfikacji tej informacji). Powiat otrzymał nazwę konspiracyjną “Raróg” i obejmował działaniem następujące ziemie: powiat radzymiński, wschodnie tereny powiatu pułttuskiego z Wyszkowem, Somianką i Pniewe (te, które weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa) oraz gmina Łochówz powiatu węgrowskiego. Załamanie prac organizacyjnych w “Rarogu” nastąpiło dniem 25.04.1941 roku, kiedy to aresztowano m.in komendanta obwodu por Krywko, byłego komendanta obwodu “Ścibora”, Alfreda Kempinersa – szefa I Oddziału Organizacyjnego oraz komendanta ośrodka ppor. Stanisława Jóźwiaka. Po tym wydarzeniu, prawdo podobnie dopiero pod koniec lipca nawiązano kontakt z centrala w Warszawie. Na komendanta powołano mjr Henryka Dobrowolskiego (“Wolski”, “Doliwa”) a kryptonim obwodu z Rarog zmieniono na “Rajski Ptak” (sierpień 1941). ilość członków ZWZ do rozpoczęcia akcji scaleniowej wahała się w granicach 450 osób. Ośrodkiem kierowniczym był Wołomin. Oprócz SZP-ZWZ na terenie powiatu działało również

kilka innych organizacji konspiracyjnych

Jednymi z największych były: Komenda obrońców Polski (KOP) z ośrodkiem kierowniczym w Radzyminie oraz organizacja Wojskowa “Wilki” z ośrodkiem kierowniczym Wołominie. Istniało ponadto kilka pomniejszych grup konspiracyjnych (PN, NOW, TOW, POZ) ale ich liczebność na każdą organizacją nie przekraczała 100 osób. W roku 1942 wszystkie te ugrupowania przestały istnieć z powodu scalenia się z powstającymi ogólnopolskimi organizacjami tzn. Armia Krajową i Narodowymi Siłami Zbrojnymi. Na wiosnę 1943 roku stan posiadania członków przez AK i NSZ na ziemiach powiatu radzymińskiego był w miarę zrównoważony (około 25plutonów) lecz na zwiększenie liczebności AK zaważyło obejmowanie terenu zabużańskiego.

W lutym 1942 dochodzi do podokręgu zachodniego kpt. “Doliwa” a na jego miejsce zostaje powołany NN ps. Zimny (pod takim pseudonimem wymieniany jest kpt. Nędzyński), który sprawuje to stanowisko prawdo podobnie do końca maja 1942 roku. Na skutek zagrożenia “Zimny” zostaje przeniesiony do dyspozycji Komendy Głównej Armii Krajowej. Na jego miejsce powołany zostaje mjr Witold Kitkiewicz ps. “Marian”. Okres sprawowania funkcji przez “Mariana” wiąże się z wprowadzeniem scalenia na terenie “Rajskiego Ptaka” oraz pracami nad przygotowaniem obwodu do akcji “Burza”. Najprawdopodobniej uchybienia związane z przygotowaniem obwodu do “Burzy” (tylko z radzymińskiego nie ma sprawozdania z kontroli do powstania z jesieni 1943) były przyczyną odwołania “Mariana” i powołaniem na jego miejsce z dniem 1.10.1943 kpt.Edwarda Nowaka ps. “Jog”. Pod dowództwem “Joga” obwód w lipcu1944 przystąpił do realizacji akcji “Burza” (nazwa obwodu została zmieniona na “Burak” z dniem 01.01.1944).

W czasie trwania “Burzy”

żołnierze AK samodzielnie opanowali Tłuszcz zaś w Radzyminie wydzielili plutony do pomocy radzieckim czołgistom w utrzymaniu miasta przed niemieckimi kontratakami. Wołomin został opanowany przez żołnierzy NSZ. Z powodu zatrzymania natarcia przez Armię Czerwoną na początku sierpnia, żołnierze “Buraka” zostali zwolnieni zwolnieni do domów zaś 06.08.1944 zakończono akcję “Burza” Po wkroczeniu wojsk radzieckich na teren powiatu radzymińskiego AK nadal prowadziła swoją działalność, ograniczając się jednak do przekazywania meldunków o sytuacji w terenie.

NKWD które szło za pierwszą linią frontu przystąpiło do wyszukiwania aresztowania Polaków związanych z działalnością niepodległościową. Z powodu szalejącego terroru, z dniem 14.11.1944 dowódca AK – gen. L. Okulicki ps. “Niedźwiadek” zwolnił z przysięgi żołnierzy AK – Podokręgu Warszawa-Wschód.

Ogłoszenie rozkazu nie spowodowało zaprzestania prowadzenia działań konspiracyjnych

W połowie grudnia, we wsi Zakrzew, miała się odbyć odprawa, na której planowano połączenie organizacji NSZ i AK. Jednak w wyniku aresztowania Józefa Bieńka “Romańskiego” z NSZ i Jana Estkowskiego “Szczapy” z AK przez NKWD (przybyli oni jako pierwsi na miejsce odprawy), pozostali widząc “kocioł” nie zaryzykowali przybycia na umówione miejsce. Po tym zdarzeniu “Jog” i jego szef łączności – kobieta o ps.”Marcin” (przed “Burzą szef kontrwywiadu obwodu) wyjechali z Polski i udali się na emigrację, najpierw do Francji, a następnie do Argentyny. Wielu członków AK zostało aresztowanych przez władze radzieckie inni zaś rozpoczęli walkę. Jak widzimy SZP-ZWZ-AK na terenie obwodu radzymińskiego, w czasie trwania okupacji hitlerowskiej, zdołały zorganizować prężny i wartościowy aparat wojskowy.

Tygodnik Wołomiński
1999

Jarosław Stryjek