Tłuszcz 1939 – 1944

1 września 1939 roku rozpoczęła się II wojna światowa. Po przegranej kampanii wrześniowej Polska znalazła się pod okupacją niemiecką i sowiecką. Nastał okres konspiracyjnej walki, prześladowań i mordów, który dla Polaków nie skończył się wraz z ustaniem walk na frontach. Co działo się w tych latach w Tłuszczu?

W sierpniu 1939 roku w Tłuszczu stacjonował pociąg pancerny „Bartosz Głowacki”, który po wybuchu wojny został przydzielony do Grupy Operacyjnej Wyszków. Już trzeciego dnia września rozpoczęły się naloty niemieckie na tereny ówczesnego powiatu radzymińskiego. Samoloty bombardowały m. in. wiadukt kolejowy w Jasienicy i tereny kolejowe w Tłuszczu. Bombardowania trwały do 10 września, przez te kilka dni duża część Tłuszcza spłonęła. Przestraszeni mieszkańcy w popłochu uciekali w pobliskie lasy, które dawały pozory bezpieczeństwa przed Luftwaffe. Tymczasem sytuacja na froncie była coraz gorsza. 10 września Niemcy przeprawili się przez Bug, Samodzielna Grupa Operacyjna „Wyszków” rozpoczęła odwrót w kierunku Warszawy. Już następnego dnia Niemcy zajęli Tłuszcz. 13 września grupa operacyjna generała Juliusza Zulaufa ze wsparciem armii „Modlin” atakowała nazistów na osi Radzymin – Tłuszcz, niestety bez skutku. 14 września Niemcy zajęli kolejny ważny punkt w powiecie radzymińskim – Wołomin.

Wilki i Rarogi

Wermacht zajmował coraz większe połacie kraju, jednak Warszawa broniła się nadal. Toteż wiele jednostek polskiego wojska próbowało się przedostać do stolicy. 28 września wieść o kapitulacji Warszawy doszła do przedzierającego się przez Ziemię Tłuszczańską plutonu kolarzy pod dowództwem Ludwika Kotowskiego. W tej sytuacji pluton został rozwiązany, a broń zakopana we wsi Jaźwie w pobliżu willi p. Świecy – dyrektora Tramwajów Miejskich m. st. Warszawy. W dalszych latach w majątku państwa Świeców – zwanym „Sławkiem”, mieściło się Kwatermistrzostwo Obwodu Armii Krajowej „Raróg”- „Rajski Ptak”- „Burak”.

Również 28 września w pobliskich Krubkach stanął oddział ułanów majora Henryka Dobrzańskiego „Hubala”. Po dotarciu wieści o upadku stolicy major postanowił, że nie złoży broni, lecz będzie walczył dalej – to był początek pięknej i bohaterskiej historii hubalczyków. Niebawem sława tego oddziału obiegła cała Polskę i świat.

Armie: niemiecka i sowieckie zajęły tereny II Rzeczpospolitej w ciągu miesiąca. Ale nie oznaczało to kresu wiary w ostateczne zwycięstwo. Władze Rzeczpospolitej znalazły się we Francji, gdzie przybywały kolejne polskie oddziały. W okupowanym kraju zaczęły tworzyć się komórki licznych organizacji niepodległościowych. Również na terenie powiatu radzymińskiego i gminy Tłuszcz.

Pod koniec września 1939 r. na terenie między innymi powiatu radzymińskiego działał oddział por. pilota Józefa Rylskiego – Brucknera o nazwie „Wilki”, który po kilku potyczkach z Niemcami przeszedł do konspiracji tworząc aktywną organizację wojskową. Na terenie Tłuszcza pluton OW Wilki liczył około 50 ludzi. Do organizacji wciągnięci zostali m. in. Józef Piotrowski, Stanisław Giełżycki – nauczyciel ze wsi Białki i Mieczysław Reda – dowódca drużyny w Białkach. Organizacja ta połączyła się potem z Związkiem Walki Zbrojnej, późniejszą Armią Krajową.

Kolejną ważną organizacją na terenie Tłuszcza była Komenda Obrońców Polski. Pionierami tej organizacji na terenie Tłuszcza byli m. in. Władysław Zaborowski „Miron”, Tadeusz Kur „Żółkiewski” i Feliks Kiełczewski „Kmita” – nauczyciel ze wsi Ołdaki. Innymi organizacjami działającymi wówczas na terenie Tłuszcza były m. in. Polska Niepodległa (większe komórki organizacji powstały w Tłuszczu i na Stryjkach), Tajna Organizacja Wojskowa, Narodowe Siły Zbrojne, Narodowa Organizacja Wojskowa i Bataliony Chłopskie.

Większość z tych organizacji scaliła się ze Związkiem Walki Zbrojnej tworząc w 1942 roku Armię Krajową. Struktura organizacyjna AK odpowiadała podziałowi administracyjnemu z września 1939 r. Obszar obejmował kilka województw, okręg – województwo, obwód – powiat, placówka – gminę. Kilka placówek tworzyło ośrodek. Placówka w Tłuszczu wraz z czterema innymi placówkami – gminami tworzyła ośrodek II Tłuszcz. Ośrodki w Wołominie, Tłuszczu i Wyszkowie tworzyły obwód AK o kryptonimie „Rajski Ptak”- „Burak”. W 1944 roku Obwód zreorganizowano – powstało więcej ośrodków. Komendantem ośrodka w Tłuszczu był por. Wacław Wierzba „Odrowąż” z Krawcowizny. W czasie okupacji tutejsi partyzanci wykonywali wiele akcji dywersyjnych przeciwko Niemcom. Wśród ważniejszych na terenie Tłuszcza wymienić można oswobodzenie z aresztu „Odrowąża” i jego trzech braci (akcją dowodził Jan Estkowski „Szczapa”), akcje na tutejszy Arbeitsamt, przeprowadzenie zamachu (nieudanego) na żandarma Steina, akcje na urzędy gminne w Tłuszczu, Międzylesiu i Jadowie, akcja na pociąg pod Urlami.

Burza w Tłuszczu

26 lipca 1944 roku, komendant radzymińskiego Obwodu Armii Krajowej – major Edward Nowak „Jog” wydał rozkaz rozpoczęcia akcji „Burza” na naszym terenie. Celem tutejszych partyzantów było zajęcie dwóch ośrodków: dawnej siedziby powiatu – Radzymina i ważnego węzła kolejowego – Tłuszcza. Już następnego dnia po rozpoczęciu „Burzy” przystąpiono do energicznych działań. Komendant ośrodka AK w Tłuszczu – por. Wacław Wierzba „Odrowąż” zgromadził silną grupę bojową w sile 80 ludzi. 29 lipca oddział ten, stoczył potyczkę z grupą wojsk niemieckich w Sulejowie. Dzień później, do zgrupowania „Odrowąża” dołączyli partyzanci z Międzylesia i sowieccy spadochroniarze. Skoczkowie mieli przy sobie dwie stacje nadawczo – odbiorcze. Dowodził nimi major Nikiforow. Tymczasem 3 Korpus Pancerny Armii Czerwonej uderzył na Wołomin. Front pozostawał jednak jeszcze daleko na wschodzie. Niemcy w pośpiechu opuścili część powiatu. Oddział „Odrowąża” tryumfalnie wkroczył do Tłuszcza. W ciągu kilku następnych godzin do osady docierały następne grupy partyzantów. Swój sztab ulokował tutaj szef Obwodu – „Jog”. Kolejno w Tłuszczu, Chrzęsnem, Ulasku i na Malcowiźnie swój sztab miał dowódca 8 Dywizji Piechoty AK ppłk Kazimierz Suski de Rostwo „Rewera”. Niemcy, zajęci walką z radzieckim klinem, nie dawali jednak za wygraną. Wysłali w rejon Tłuszcza pociąg pancerny, który ostrzelał miasto ogniem z broni maszynowej i dział. Partyzanci podejmowali liczne próby walki z nim, uszkodzili również tory kolejowe – jednak pociąg nadal stanowił zagrożenie.

Tymczasem Niemcy uporali się sowieckimi wojskami pancernymi pod Wołominem. 1 i 2 sierpnia wysłali w rejon Tłuszcza kilkanaście czołgów. Na rozkaz porucznika Wierzby grupa saperów zaminowała teren w okolicy Mokrej Wsi i Rysia. Mimo to, czołgi zaczęły okrążać osadę. W okolicy było też coraz więcej frontowych wojsk niemieckich. W tej sytuacji 2 sierpnia oddziały polskie opuściły Tłuszcz. 4 dni później major Edward Nowak „Jog” zakończył „Burzę” na terenie powiatu radzymińskiego.

Represje

Tłuszcz znalazł się ponownie w rękach okupantów. Tym razem nie na długo, bo już w połowie sierpnia nadszedł front. W dniach 12 – 16 sierpnia 1944 roku walki niemiecko – sowieckie przebiegały na linii Strachówka – Sulejów – Grabów i na wschód od Miąsego. W połowie sierpnia Tłuszcz był „wyzwolony”. Rozpoczęły się prześladowania ze strony NKWD i UB. We wrześniu na terenie huty szkła (skrzyżowanie ulic Przemysłowej z Głowackiego) powstał obóz, w którym więziono partyzantów (ok. 200 osób). 24 września 1944 roku odbyło się posiedzenie Tymczasowej Gminnej Rady Narodowej w Tłuszczu, której przewodniczył Zygmunt Grodzki. Na posiedzeniu radni postanowili zwrócić się do władz powiatu o zmniejszenie kontyngentu zboża i mięsa, jaki nałożyli sowieci. W uzasadnieniu stwierdzili, że nawet Niemcy domagali się mniejszego kontyngentu a ponadto: ostatnie działania wojenne bardzo ciężko dotknęły terytorium gminy Tłuszcz a charakteryzuje to fakt, że 2070 różnych budynków (domy, stodoły, obory i inne) zostało doszczętnie spalonych, a 468 częściowo spalonych i uszkodzonych.

Źródła:

• Księga protokołów posiedzeń Tymczasowej Gminnej Rady Narodowej w Tłuszczu – Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, Oddział w Grodzisku Mazowieckim
• Wspomnienia pisemne ppłk Jana Estkowskiego „Szczapy”
• Dzieje Obwodu AK Rajski Ptak – Burak – Stanisław Kielak

Marcin Ołdak