Tajne nauczanie w Wołominie w latach 1939-1944 (IV)

Sytuacja szkolnictwa w Wołominie w okresie okupacji

W czasie II wojny światowej na terenie Wołomina działały trzy szkoły powszechne. Szkoła nr 1, 2 i nr 4. Szkoła nr 3 żydowska – została zlikwidowana, a Żydzi umieszczeni w wołomińskim getcie.

Polityka oświatowa okupanta miała na celu osłabienie narodu polskiego dlatego działalność szkół gimnazjalnych, licealnych i wyższych była zakazana. Sytuacja szkół była bardzo trudna. Nauczyciele nie mogli nauczać tego co chcieli ponieważ program został mocno okrojony. Ponadto Wołomin był miastem, które od początku wojny odczuwało jej skutki. Budynki szkół rabowano, dewastowano oraz zabierano do użytku Niemców. Szkoły bardzo często zmieniały swoje siedziby, często na prywatne mieszkania nie przystosowane do potrzeb szkoły. Taki los spotkał wszystkie wołomińskie szkoły.

Szkoła nr 1 była szkołą męską. Przez cały okres okupacji dyrektorem jej był Stanisław Szubiński. W początkowym okresie okupacji lokal szkolny używany był przez szkołę, następnie szkoła została wysiedlona do domu prywatnego przy ulicy Warszawskiej ponieważ budynek zajęło wojsko niemieckie. W czasie wojny zniszczono wszystkie pomoce naukowe, sprzęt szkolny, umeblowanie, warsztaty. Zniszczono doszczętnie bibliotekę uczniowską o 980 tomach. Mimo bardzo trudnych warunków szkoła istniała przez cały okres okupacji.

Tabela sporządzona wg ankiety nr 45 Archiwum ZG ZNP

W okresie okupacji w szkole nr 1 nauczycielami byli:

• Stanisław Szubiński – dyrektor
• Zofia Bublewska
• Maria Ostrowska
• Adolf Rode
• Janina Milewska
• Maria Skibowa
• Bolesław Płasko
• Stanisław Wilczyński
• Władysław Przybysławski
• Bolesław Bohusz
• Janina Knapik
• Mieczysław Szymański
• Natalia Kwapiszewska
• Maria Bobowska
• Aniela Dębicka
• Maria Stawińska

Szkoła nr 2 – żeńska, którą w okresie okupacji kierowała Jadwiga Markowska mieściła się w tym samym budynku co szkoła męska, a więc w czasie wojny z tych samych przyczyn co szkoła nr 1 musiała zmienić swoją lokalizację. Szkoła wynajęła prywatny budynek przy ulicy Miłej, który był nieprzystosowany do potrzeb szkoły. Nauczyciele nawet w tych bardzo ciężkich warunkach nie poddawali się i przekazywali wiedzę bez pomocy dydaktycznych, a często nawet bez podręczników. Aby się utrzymać uczniowie ze szkoły zbierali zioła, sprzedawali je i w ten sposób uzyskiwali niezbędne im pieniądze. Szkoła ta także działała przez cały okres okupacji.

Tabela sporządzona wg ankiety nr 44 Archiwum ZG ZNP

Nauczycielami w tej szkole byli:

• Jadwiga Markowska – dyrektor
• Jadwiga Flejszer
• Stanisława Bobkowska
• Antoni Morga
• Helena Rebandel
• Eugenia Bohusz
• Stanisława Żachota
• Stanisława Kić
• Piotr Szefler
• Bronisława Weinecherowa
• Bolesław Napłoszek
• Maria Skiba
• Jadwiga Kalinowska
• Mikołaj Stanisławski
• Stanisław Bolt
• Wacław Kurkus
• Józef Januszko

Siedziba Publicznej Szkoły Powszechnej nr 4 mieściła się przy ulicy 3-go Maja (obecnie 1-go Maja). Kierownictwo nad szkołą dnia 31 lipca 1939 r objął Jan Malik. Po wybuchu wojny w budynku szkoły powstał szpital. Wszystkie sale były zajęte przez rannych w wyniku ostrzeliwań i bombardowania miasta. W niedługim czasie szkołę zajęło wojsko niemieckie, które rozgościło się tu na dobre. Uczniowie zostali przeniesieni do lokalu szkoły pożydowskiej przy ulicy Warszawskiej (do tego samego gdzie mieściła się już szkoła nr 1). Aby zatrzymać wszystkich nauczycieli ze szkoły nr 4 i szkoły pożydowskiej kierownik Jan Malik wynajął też kilka pomieszczeń w prywatnych domach, gdzie też odbywała się nauka. Nauczali :

• Jan Malik – dyrektor
• Stanisław Balon
• Józef Bogucki
• Stanisław Gliwa
• Piotr Rostkowski
• Irena Haberman
• Zofia Latoń
• Irena Tukielewicz
• Maria Stawińska
• Bronisława Weineherowa
• Józef Świerczyński
• Józef Januszko (wikary)

Pracę w szkole nr 4 w czasie okupacji podjęli też nauczyciele z byłej szkoły żydowskiej i innych szkół byli to:

• Bronisław Zawadzki
• Bolesław Bohusz
• Leonard Kuntzel (Niemiec, który w niedługim czasie zapisał się na listę….)
• Bolesław Napłoszek
• Stanisław Wieczyński (były kierownik szkoły żydowskiej).

Nie posiadam spisu ilościowego uczniów i nauczycieli w poszczególnych latach okupacji ponieważ w Archiwum ZG ZNP nie zostały złożone ankiety dotyczące jawnego i tajnego nauczania, a wszystkie informacje dotyczące szkoły nr 4 zaczerpnęłam z oryginalnej Kroniki lub ze wspomnień żyjących uczniów.

Mimo ograniczeń oświatowych w Wołominie korzystając z zarządzenia władz niemieckich z 10 kwietnia 1940r. zezwalającego na zakładanie szkół średnich o czteroletnim programie nauczania 1 września1940r. utworzono szkołę handlową pod nazwą “Priwate Koedukations Handelsschule in Wolomin Kreis Warschau” – “Prywatna Koedukacyjna Szkoła Handlowa w Wołominie Powiat Warszawa” (W informacjach dotyczących działalności tej szkoły istnieje bardzo dużo rozbieżności. W swojej pracy oparłam się na opracowaniu Feliksa Szturo – późniejszego dyrektora “Nasza szkoła” napisanej na podstawie kroniki szkolnej. Całkiem inne dane bowiem, a nawet nazwa szkoły figurują w Archiwum ZG ZNP – gdzie podana jest nazwa i dane statystyczne szkoły powojennej z datą jednak 1940).

Najbardziej zasłużonymi ludźmi, którzy dążyli do otwarcia szkoły byli między innymi: Michał Wawrzynowski – mieszkaniec Wołomina, były wizytator Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W okresie okupacji działał on w ruchu oporu, był członkiem TON oraz członkiem Komendy Głównej Powstańczych Oddziałów Specjalnych “Jerzyki”. Jednym z protektorów był też Antoni Lumbe – inspektor powiatu warszawskiego działający w jawnym i jednocześnie tajnym nadzorze szkolnym.

Szkołę uruchomiono w połowie października 1940 r. mieściła się ona początkowo w drewnianym domku przy ulicy Peronowej 5. Pierwszym dyrektorem tej szkoły był Tadeusz Marchlewski. Od 1 września 1941 szkołę przeniesiono na ulicę Długą (Armii Ludowej) 36. Po trzech latach działalności władze okupacyjne wydały zarządzenie, które nakazało zamknąć szkołę.

Według danych z opracowania Feliksa Szturo w roku 1940 istniał jeden oddział 50-cio osobowy klasy pierwszej.

W roku szkolnym 1941/42 w klasie pierwszej uczyło się 96 uczniów, a w klasie drugiej-50.

W 1942/43 – z nieznanych powodów nie dokonano naboru do klasy pierwszej.

Wśród uczących tam nauczycieli byli:

• Tadeusz Marchlewski – dyrektor, nauczał księgowości
• Władysław Jesień – język polski
• Tadeusz Jezierski – reklama
• Ks. Józef Januszko – religia
• Stefania Marchlewska – język niemiecki
• Helena Wawrzynowska – ekonomika

Nauczycieli była większa liczba lecz posiadam dane tylko tych, którzy zatrudnieni byli w pełnym wymiarze godzin.

W budynku Szkoły nr 1 i nr 2 znajdowała się Publiczna Szkoła Dokształcająca i Zawodowa, którą kierował Piotr Rostkowski. według ankiet zdeponowanych w Archiwum ZG ZNP szkoła działała przez cały okres okupacji.

Tabela sporządzona wg ankiety nr 17 Archiwum ZG ZNP

W szkole tej nauczali:

• Piotr Rostkowski – dyrektor
• Edward Rostkowski
• Jan Malik
• Stanisław Balon
• Sabina Drop
• Józef Czerniakowski
• Zbigniew Kaczyński
• Teodor Marchlewski
• Józef Świerczyński
• Arkadiusz Wojciechowski
• Stanisław Wieczyński
• Stanisław Kowalski
• Maria Kowalska
• Józef Januszko (wikary)
• Bronisław Zawadzki
• Antoni Morga
• Franciszek Augustyński

We wszystkich szkołach wołomińskich nauczyciele mimo zakazów okupanta uczyli dzieci zakazanych przedmiotów – proceder ten nazwano tajnym nauczaniem.

W Wołominie w okresie okupacji istniało także Tajne Gimnazjum założone przez nauczycielkę Krystynę Kwapiszewską (o czym szerzej napiszę w kolejnym podrozdziale).

Monika Lach