Bolesław Bohusz (1900 – 1971)

W wołomińskich szkołach pracował od 1928 roku. Do 1929 roku uczył w Publicznej Szkole Powszechnej Nr 2 w Wołominie, następnie został przeniesiony do Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 3 (szkoły wyznania mojżeszowego) z polskim językiem nauczania. Wojna zmieniła jego plany i marzenia.

Najwcześniejsze lata życia

Urodził się w roku, w którym ludzkość przygotowywała się do wkroczenia w XX wiek. Współcześni snuli przepowiednie, jaki ten wiek będzie, czy spełnią się marzenia osobiste i narodowe Polaków?

Bity Kamień na mapie ziem polskich i ościennych był w 1900 roku małą wsią, położoną niedaleko Grodna, w Cesarstwie Rosyjskim. 16 kwietnia Antoni i Emilia z Małyszków ciesząc się z narodzin syna, także marzyli o dostatnim, pozbawionym trosk życiu dla swojego dziecka.

Nauka i początki pracy

W 1922 roku Bolesław ukończył Państwowe Progimnazjum Humanistyczne w Chełmży, a w 1923 roku otrzymał świadectwo ukończenia Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Grodnie.

Po ukończeniu seminarium nauczycielskiego, 1 października 1925 roku, rozpoczął pracę w 7-klasowej Publicznej Szkole Powszechnej Nr 1 w Szczuczynie Białostockim. 24 lutego 1926 roku złożył przysięgę służbową następującej treści: „Przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu, że w wykonywaniu swych obowiązków służbowych, szczególnie w zakresie wychowania i nauczania powierzonej mi młodzieży, przyczyniać się będę ze wszystkich sił do ugruntowania wolności, niepodległości i potęgi Rzeczypospolitej Polskiej, której zawsze wiernie służyć będę. Wszystkich obywateli kraju w równem mając zachowaniu przepisów prawa strzec będę pilnie, obowiązki mego stanowiska spełniać gorliwie i sumiennie, polecenia mych przełożonych wykonywać dokładnie, a tajemnicy urzędowej dochowam. Tak mi Panie Boże dopomóż”.

1 lutego 1928 roku na polecenie Inspektora Szkolnego w Szczuczynie Białostockim przeniesiony został do Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 2 (żeńskiej) w Wołominie. Ale już w 1929 roku kierowniczka szkoły Jadwiga Markowska napisała: „Pan Bohusz został przeniesiony do Szk. Nr 3, bo …jest mężczyzną. Nie mogę zrozumieć, żeby to było szkodliwe, gdy mężczyzna uczy dziewczynki. Może i jest racja, ale z drugiej strony, jeżeli chodzi o moje grono, wolałabym dla równowagi paru mężczyzn”¹. Jednak, jak się wkrótce okazało, Bolesław Bohusz został zdegradowany (w pojęciu rządzących) w związku z działalnością polityczną.

3 sierpnia 1929 roku uzyskał status stałego nauczyciela publicznych szkół powszechnych i przeszedł do pracy w 7-klasowej Publicznej Szkole Powszechnej Nr 3 (żydowskiej) w Wołominie, gdzie pracował do wybuchu wojny. Warunki lokalowe w tej szkole były o wiele gorsze, niższy był też poziom nauki, ale i wizytujący te szkoły inspektorzy byli bardziej tolerancyjni. Z pracy z dziećmi żydowskimi wynikały też korzyści: pobory te same co w szkołach polskich, wolny dzień w szabas, a oprócz tego wolne we wszystkie żydowskie i chrześcijańskie święta trwające nieraz po kilkanaście dni. Toteż obok nauczycieli Żydów pracowali tu też Polacy. Współpraca z kierownikiem Alfredem Orwicz-Żylińskim układała się dobrze. Ten zacny legionista, wspaniały bajarz, kompan do „bitki i wypitki”² potrafił być dobrym szefem, nie dyskryminującym ludzi – wyznawców różnych religii. Po wielu latach, Abraham Lew – uczeń szkoły nr 3, Żyd mieszkający poza granicami Polski, wspominał, że dzięki takim nauczycielom jak Bolesław Bohusz, Bronisław Zawadzki, czy Alfred Żyliński, czuje się Polakiem i wie, co to jest patriotyzm. Dwojra Grinberg – Wiera Gran, uczennica pana Bolesława, która w 1965 roku spotkała się ze swoim nauczycielem na uroczystości otwarcia Teatru Wielkiego w Warszawie, również podzielała zdanie kolegi³.

Bolesław Bohusz w latach 1932–1935 studiował w Wyższej Szkole Dziennikarskiej przy Uniwersytecie Warszawskim w Warszawie, w tym czasie korzystał z płatnego urlopu celem ukończenia nauki⁴.

Działacz społeczny i polityczny

Początki jego działalności społecznej i politycznej sięgają lat dwudziestych, kiedy jako młody nauczyciel włączył się do ruchu ludowego; z tego powodu musiał wyjechać z rodzinnych stron. Decyzją władz oświatowych w 1928 roku został skierowany do Wołomina. Tu w niedługim czasie również zaangażował się się w sprawy miasta.

Na swej drodze spotkał m.in. Stanisława Szpotańskiego⁵ – historyka, publicystę, powieściopisarza oraz działacza politycznego, mieszkańca Kobyłki, który dedykując mu swoją książkę, wpisał: „Panu Bohuszowi ku pomocy w poszukiwaniach Jego ideału społecznego – St. Szpotański – Kobyłka, 22 I 1932 roku”.

Był radnym Rady Miejskiej, opiekunem społecznym I Obwodu obejmującym dzielnice: Wołominek, Nowy Henryków, plac Marszałka Piłsudskiego, ulicę Wileńską do numeru 12 i numer 17, ulicę Warszawską oraz Ogrodową do ulicy Długiej (obecnie Legionów).
Ponadto był członkiem Rady Szkolnej Powiatowej w Wołominie wybranym przez Radę Powiatową (w 1935 roku), członkiem komisji wymiaru zaopatrzenia emerytalnego II instancji w Wydziale Powiatowym (w 1935 roku), członkiem – korespondentem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (od 1 I 1938 roku), członkiem Towarzystwa Popierania Budowy Publicznych Szkół Powszechnych, razem z Jadwiga Markowską, Wacławem Kulikowskim, Aleksandrem Skrodzkim⁷, członkiem Ligi Morskiej i Kolonialnej Oddziału w Wołominie.
11 listopada 1938 roku wraz z burmistrzem Józefem Cicheckim i ławnikiem Bronisławem Zawadzkim wręczał Marszałkowi Polski Edwardowi Śmigłemu-Rydzowi Dyplom Obywatelstwa Honorowego miasta Wołomina.⁸

Jako działacz Stronnictwa Chłopskiego, Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”, Rady Naczelnej Stronnictwa Ludowego, Głównej Komisji Rewizyjnej Stronnictwa Ludowego Naczelnego Komitetu Wykonawczego, współpracował z redakcją Tygodnika Ludowego „Wyzwolenie”. W „Kurierze Porannym” zamieszczał artykuły o Wołominie i o powiecie radzymińskim oraz współpracował z „Gońcem Warszawskim”.

W 1937 roku pracował jako dziennikarz w redakcji „Dziennika Porannego” w Warszawie przy ulicy Nowy Świat 57. Od 1934 roku był redaktorem „Tygodnika Chłopskiego Polska Ludowa”. W 1937 roku, na wniosek Starosty Powiatowego w Radzyminie, Bolesław Bohusz pełnił funkcję korespondenta nadzwyczajnego Polskiej Agencji Telegraficznej z powiatu radzymińskiego.

Jego świat został zburzony…

Wraz z wybuchem II wojny światowej Bolesław Bohusz natychmiast zgłosił się do wojska, brał udział w kampanii wrześniowej. Po powrocie do Wołomina, w październiku 1939 roku, razem z nauczycielami Bolesławem Pławskim, Jerzym Zwinogrodzkim, Jadwigą Markowską, organizował Komendę Obrońców Polski (KOP)⁹. Organizatorzy KOP docierali do osób znanych, zaufanych w terenie i tak powstały zalążki organizacji. Na początku 1940 roku organizacja w Wołominie liczyła około 100 osób¹⁰. Jej pismem konspiracyjnym było „Polska Żyje”¹¹.

8 marca 1943 roku Bolesław Bohusz, ps. „Leski Bohusz” został aresztowany przez gestapo w Warszawie w cukierni Gajewskiego przy ulicy Marszałkowskiej, gdzie uczestniczył w zebraniu organizacji. Okazało się, że został zadenuncjowany przez konfidenta gestapo (mieszkańca Wołomina), który później został zlikwidowany. Został przewieziony do więzienia w Al. Szucha, gdzie był przesłuchiwany, potem trafił na Pawiak. „Rodzina o miejscu jego pobytu dowiedziała się od anonimowego autora kartki pocztowej, uwolnionego przez grupę Szarych Szeregów w głośnej Akcji pod Arsenałem dnia 26 marca 1943 roku. «Zawiadamiam, że Bohusz Leski jest na Pawiaku od 8 bm. Paczki przyjmuje dwukrotnie w miesiącu, we wtorki i soboty, oddajesz w Komisariacie PP (Policji Państwowej, tzw. granatowej). 27 III 43». (Podpis nieczytelny)”¹². Z Pawiaka został przewieziony do obozu na Majdanku, a następnie do obozu w Buchenwaldzie (Weimar Buchenwald Nr 12446, blok 63). Z obozu został wykupiony przez przedstawiciela Rządu w Londynie.

Zarządzeniem komendanta policji politycznej w Warszawie z dnia 16 lipca 1943 roku Bolesław Bohusz 19 lipca 1943 roku został zwolniony. Swój powrót zameldował w Komisariacie Policji Polskiej w Wołominie 22 lipca 1943 roku, w dniu dziesiątych urodzin syna Sławomira.

Po powrocie z obozu natychmiast włączył się w działalność konspiracyjną przyjmując pseudonim „Antoni”. Brał udział w Powstaniu Warszawskim w grupie Stanisława Szopińskiego ps. „Abradt”.

Po wyzwoleniu Wołomina

Jako ochotnik wstąpił do Wojska Polskiego we wrześniu 1944 roku. Kampanię frontową odbył w 3. Pułku Ułanów 1. Warszawskiej Dywizji Kawalerii 1. Armii Wojska Polskiego, najpierw jako lektor, a następnie jako zastępca dowódcy 3. Pułku Ułanów, na szlaku bojowym: Warszawa – Wał Pomorski – Łaba¹³.

Po zakończeniu wojny pozostał w wojsku. Do rezerwy został przeniesiony w stopniu majora w październiku 1948 roku, gdyż w roku 1947 ostatecznie zlikwidowano 1. Warszawską Dywizję Kawalerii. W jej miejsce, jeszcze tylko na rok, utworzono Szwadron Reprezentacyjny Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w ramach 4. Samodzielnego Baonu Ochrony Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. W lipcu 1948 roku ostatecznie został on rozwiązany i skazany na zapomnienie. W armii Polski Ludowej nie było dla kawalerii miejsca, głównie dlatego, że była ona symbolem tradycji wojska polskiego i niepodległości. Po roku 1989 powstała myśl o odtworzeniu pododdziału konnego, który wraz z Kawalerią Pancerną i Powietrzną pokazywałby wielowiekową polską tradycję kawaleryjską. Owocem podjętych od połowy lat dziewięćdziesiątych działań było utworzenie 1 czerwca 2000 roku Szwadronu Kawalerii Wojska Polskiego.

Konsekwencje wojennej działalności

Za działalność w Armii Krajowej został pozbawiony prawa nauczania, był prześladowany. Nie mógł również pracować jako dziennikarz. Pracował między innymi w Banku Rolnym na stanowisku kontrolera kredytów, w Ministerstwie Handlu Wewnętrznego (MHW) oraz jako instruktor finansowy w Spółdzielni Pracy „Miś” w Warszawie. Często jednak pozostawał bez jakiegokolwiek zajęcia.

Do pracy w szkole już nie powrócił. Od 1959 roku do emerytury pracował w Zjednoczonych Przedsiębiorstwach Rozrywkowych -Wytwórni Sprzętu Rozrywkowego na stanowisku kierownika administracyjno-gospodarczego.

Bolesław Bohusz odznaczony został m.in.: Krzyżem Virtuti Militari, Srebrnym Krzyżem Zasługi, dwukrotnie Srebrnym Medalem Zasłużonym na Polu Chwały, Medalem „Za Warszawę 1939–1945”, Brązowym Medalem za Długoletnią Służbę (w oświacie, w 1938 roku), Medalem za Odrę, Nysę, Bałtyk, Odznaką Grunwaldzką i innymi odznaczeniami.

Spotkania z Bolesławem Bohuszem wspomina w swoich książkach Adam Kaska (2 V 1922 w Postoliskach – 6 IX 1986 w Warszawie), pisarz, tłumacz i wydawca, który zanotował:

„Porucznik Bohusz podtrzymywał rozmowę. Przyglądałem mu się z zainteresowaniem. Dzisiaj zobaczyłem go po raz pierwszy w życiu. Obowiązywała u nas zasada, że o własnej organizacji należy wiedzieć jak najmniej i tylko to, co niezbędnie potrzebne. Toteż nawet nie wiedziałem, że na jednym wózku jedziemy. Ale jego nazwisko znałem od dawna, jeszcze sprzed wojny. Byłem uczniem gimnazjum, gdy on uporczywie, a beznadziejnie kandydował do sejmu. Ludzie nawet na niego głosowali, ale i tak dwóch pierwszych na liście kandydatów przeszło z jakąś fantastyczną ilością głosów. Pamiętam nawet przedwyborcze «poezje» jego kontrkandydatów:

Kto głosuje na Bohusza
Będzie chodził bez kontusza
Husia, siusia!

Tak czy inaczej, przed paru laty istniała między nami przepaść: on był człowiekiem dorosłym, poważnym i nawet kandydatem do sejmu, ja zaś ślęczałem nad łacińskimi słówkami i męczyłem się z algebrą. Teraz jest moim kolegą, tylko o jeden stopień starszym rangą. Psiakość, jak ten czas szybko leci! Patrząc na Bohusza pierwszy raz poczułem się naprawdę dorosły. Dotychczas jakoś nie miałem absolutnej pewności, co do tego faktu. Nawet gdybym nie znał Bohusza, domyśliłbym się, że w cywilu musi być nauczycielem. Mówił jasno, precyzyjnie, stylem wykładowym i starał się docierać do sedna rzeczy (…)”¹⁴.

Bolesław Bohusz ożenił się w 1932 roku z Eugenią Pławską, także nauczycielką i działaczką niepodległościową, mieli troje dzieci: Sławomira (22 VII 1933 – 9 V 1988) – lekarza internistę, Bohdana (11 XI 1935 – 7 X 2006) – chirurga ortopedę i Teresę, po mężu Rogulską (ur. 1 V 1946) – ekonomistkę.

Bolesław Bohusz zmarł 27 czerwca 1971 roku, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera C-4-4/5).

1. J. Markowska, Kronika z lat 1928-1938 7-mio klasowej Publicznej Szkoły Powszechnej Nr 2 (żeńskiej) w Wołominie, Wołomin 1998, s. 18.
2. K. Kwapiszewska, Wołomińscy Żydzi, „Rocznik Wołomiński”, 2006 t. 2, s. 207. W 1923 roku uruchomiono w mieście szkołę nr 3 dla dzieci żydowskich, która mieściła się przy ul. Warszawskiej. Kierownikiem był Ignacy Szayer (Szniawski). Od 1926 roku funkcję kierowniczą pełnił Alfred Orwicz-Żyliński.
3. W 1965 roku na zaproszenie Ministerstwa Kultury przyjechała do Polski Wiera Gran.
4. Od 1 X 1934 do 15 VI 1935 roku uzyskał płatny urlop celem umożliwienia ukończenia studiów w Wyższej Szkole Dziennikarstwa w Warszawie.
5. Stanisław Szpotański (1880-1936) urodził się w Suchcicach koło Piotrkowa Trybunalskiego. Jako syn powstańca styczniowego otrzymał patriotyczne wychowanie. W latach 1903-1907 działacz PPS i współpracownik Józefa Piłsudskiego. W latach 1912–1925 przebywał za granicą. Podróżował w poszukiwaniu materiałów dotyczących pasjonujących go dziejów Ojczyzny epoki romantyzmu. Mieszkał w Paryżu, a po wybuchu I wojny światowej osiadł w Bretanii, gdzie podjął działalność społeczno-polityczną na rzecz odbudowy Państwa Polskiego. W 1918 roku wrócił do Paryża, gdzie również zaangażował się w działalność polityczną oraz publicystyczną podejmującą sprawy Polski i jej granic. W tym okresie został powołany do misji dyplomatycznej jako Dyrektor Biura Prasowego Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej w Paryżu. W latach 1923-1925 redagował również „Życie Polskie”. Po powrocie do Polski w 1925 roku kupił majątek w Międzylesiu pod Tłuszczem, ale w 1928 roku przeprowadził się do Kobyłki. Utrzymywał się z działalności literackiej i współpracy z ,,Kurierem Warszawskim”. Zmarł 17 kwietnia 1936 roku w Kobyłce, został pochowany na tamtejszym cmentarzu parafialnym. Jedną z ulic w Kobyłce nazwano jego imieniem.
6. S. Szpotański, Świat szuka nowej drogi. Idee przeznaczenia, klasy społeczne i ustrój dla wszystkich. Bolszewizm jako najazd wewnętrzny. Nędza. Demokracja. Liga Narodów i Liga klas, Warszawa 1931.
7. A. Wojtkowska, Szacunek dla historii i woli ojców naszych, „Wieści Podwarszawskie”, 2011 nr 12.
8. Na posiedzeniu Magistratu miasta Wołomin w dn. 10 XI 1938 roku Burmistrz komunikuje, že dnia 11 XI 1938 roku delegacja miasta Wołomin, składająca się z burmistrza miasta Józefa Cicheckiego, ławnika Bronisława Zawadzkiego i radnego Bolesława Bohusza wręczy Panu Marszałkowi Śmigłemu Rydzowi Dyplom Obywatelstwa Honorowego m. Wołomina, nadany uchwałą Rady Miejskiej z dn. 10 XI 1937 roku (uchwała nr 201, prot. Nr 23).
9. Komenda Obrońców Polski została włączona do Związku Walki Zbrojnej, a następnie w 1942 roku do Armii Krajowej.
10. Powstanie ruchu oporu, (w:) Dzieje Wolomina i okolic, pod red. L. Podhorodeckiego, Warszawa 1984, s. 171.
11. ,,Polska żyje” było drugim, po ,,Monitorze Informacyjnym ZPN” (Związku Powstańców Niepodległościowych), pismem konspiracyjnym, jakie ukazało się w Warszawie pod okupacją niemiecką – pierwszy numer nosił datę 10 października 1939 roku, wyszedł w nakładzie 6 tys. egzemplarzy. W połowie 1940 roku pismo osiągnęło nakład 30 tys. egzemplarzy. Ukazywało się do sierpnia 1944 roku, początkowo z częstotliwością 7 numerów w miesiącu, potem jako tygodnik.
12. J. Stryjek, Boleslaw Bohusz, „Rocznik Wołomiński”, 2010 t. 6, s. 424.
13. Szlak bojowy 1. Samodzielnej Brygady Kawalerii został opisany w 1965 roku dla Wojskowego Instytutu Historycznego pt. Garść wspomnień ze szlaku bojowego Żakta – Sępuchów – Wisła – Warszawa – Wał Pomorski – Odra – Berlin – Łaba poświęcone Ułanom Pierwszej Samodzielnej Brygady Kawalerii, Instytut Historyczny Wojska Polskiego, Warszawa 1965.
14. A. Kaska, 07 słucha, Warszawa 1977, s. 19-20, 48

Anna Wojtkowska

„Gdy gaśnie pamięć ludzka…”

Można?, Można! Uchronić ją od zapomnienia…

“Serdecznie zapraszam na sentymentalne spotkania w miejscach magicznych, pełnych wspomnień o zdarzeniach i ludziach, którzy tworzyli historię wiosek i miast powiatu wołomińskiego.”

Dwutomowa praca „Za bramą wiecznego spokoju. Zwykli niezwykli związani z Ziemią Wołomińską” wciąż do nabycia u Autorki! Może to dobry prezent dla kogoś zainteresowanego lokalną historią?