Parafia w Cygowie w najstarszych dokumentach

„Ziarnko do ziarnka, a będzie miarka.“ Idąc za tem przysłowiem zebrałem o parafji Cygowskiej, niegdyś w djecezji Płockiej, obecnie zaś w archidjecezji Warszawskiej położonej, kilka szczegółów, które nie będąc historycznym jej opisem, stanowią jednak materjał do tak pożądanej „Liber beneficiorum“ naszej djecezji; dla tego więc podaję je do pisma, którego jedną z głównych za sług jest zbieranie materjałów historycznych o kościołach kraju naszego. Wiadomość tę czerpię z miejscowych dokumentów, które kolejno przechodząc, utworzą moralną przynajmniej całość opisu parafii cygowskiej, od jej erekcji aż do dni dzisiejszych. Najstarszym jaki znalazłem na miejscu dokumentem, jest erekcja parafii z r. 1527, którą tutaj jako ciekawy zabytek z oryginału przytaczam.

In nomine Domini Amen. Ad perpetuam rei memoriam. Nos Raphael Dei gratia, episcopus Plocensis tenore praesentium significamus. Quod generosa et nobilis Domina Marina olim Gregorii Ranczajski (uxor) relicta cum nobilibus Andrea et Stanislao filiis suis in dicta (villa) Ranczaje heredibus colentes satisfacere voluntati et desiderio ejusdem olim Creorgij et etiam ipsi per se zelo devotionis ducti pro suo et progenitorum suorum remedio salutari constituti coram nobis personaliler exposuerunt, quomodo eorum bona dicta et nuncupata Ranczaje in nemoribus et sulcis in cruda radice extirpata et eradicata longe distent ab ecclesia in Cobilka ad quam ex necessitate non sine et magno incommodo villae eorum Ranczaje et Kolno indictis bonis locatae accedebant et propter discrimina viarum et longam distantiam nec non innundationes aquarum temporibus vernis accedere non valebant ex quo in animabus periculum et neglegentia non modica committebatur. Suplicaverunt itaque nobis quatenus ad praemissa animadverteremus et necessitati hujusmodi prout ex debito officii nobis injuncti tenemur, consuleremus, Ecclesiam parochialem in honorem Dei omnipotentis, Bealissimaeque Virginis Mariae et sanctorum Annae Matris suae, Petri, Pauli, Jacobi, Andreae Apostolorum, Stanislai, Adalberti, Gregorii, Martyrum et Pontificum et omnium Sanctorum in villa Czygowo erigere dignaremur. Cui quidem Ecclesiae in dotem tres mansos mensurae culmensis pro rectoris pro tempore existentis sustentatione dederunt et donaverunt, ab omni onere seu contributiones absolutes, prout ex litteris ducatibus desuper confectis et nobis allectis clarissime constabat, optantes etiam a nobis quatenus rector parochialis (Ecclesiae) ejusdem pro tempore existens cum ministris Ecclesiae eo commodius illi Ecclesiae et parochiae proesse et prodesse valeat et possit, ul illi subsidium aliquod de mensa nostra praeberemus eumque et Ecclesiam ipsam decimis aliquibus provideremus, villas quoque infra scriptas Czygowo, Ranczaje, Colno, Myasscke, Thul et Dambrowicza nomine et titulo seu jure parochiae et pro parochia Ecclesiae adscriptas atribuere et adscribere dignaremur. Nos vero Raphael Episcopus praefatus cultum divinum adaugere cupiens, salutique animarum quantum cum Deo possumus prodesse, et ad (undecumque hujusmodi Ecclesiam juxta juris ordinem revisione primum facta et informatione nobis supra praemissis data, Ecclesiam hujusmodi citatis sua interesse putantibus vide licet: Jacobo in Clambowo et Trojano in Cobilka plebanis, nullas causas legilimas et rationabiles allegantibus, in praesentia eorumdem duximus erigendam, erreximusque et errigimus, Dei nomine invocato, in his scriptis donationemque hujusmodi trium mansorum mensurae Culmensis per supradictos heredes bonorum Ranczaje factam approbamus ratificamus et erectae Ecclesiae ac rectoribus ipsius, qui pro tempore fuerint, incorporamus, ipsamque dotem ereclionis pro dotis immunitate Ecclesiae adscribimus. In qua Ecclesia eisdem Marinae nec non Andreae et Stanislao heredibus et eorum successoribus legitimis jus patronatus et praesentandi quoties eam vacare contingeret, praesentibus reformamus (conferimus), et ut rector, qui eidem Ecclesiae pro tempore praeerit, commodius sustentari et divinum cultum ferventius valeat et possit exercere, de consensu venerabilium fratrum nostrorum Capituli Plocensis decimas mensae nostrae Episcopali de quadraginta quinque mansis in villis predictis Czygowo, Colno, Miassche Thul et. Dambrawicza in cruda radice locatis damnis donamus et eadem Ecclesiae adscribimus, quidquid autem supradictos quadraginta quinque mansos locatos vel locandos vel resarciendos excreverit, pro nostra et, successorum nostrorum mensa reservamus. Quia autem villae videlicet Ranczaje, Colno, Czygowo, Miassche, Thulet Dambrowicza a praedictis Ecclesiis ut ex debita et diligenti inquisitione et capitulari informationis didicimus, percipimus, invenimus, remote distant nullique Ecclesiarum vicinarum eas fuisse et esse adscriptas, et quod homines utriusque sexus in eisdem inhabitantes ad divina officia audienda et ecclesiastica sacramenta percipienda commode ad ipsas agredi non poterant et ut sepius in Baptismo parvulorum, poenitentia morientium negligebantur, premissa incommoda prout coram nobis expositae sunt veras esse invenientes, hujusmodi incommodis ac periculis animarum paterno affectu occurrere ac salubriter hominibus utriusque sexus providere cupientes supra scriptas villas videlicet Czygowo, Ranczaje, Colno, Miassche, Thul et Dambrowicza in contumeliam plebanorum supras criptorum pro die prima martis alias pro feria sexta proxima ante Dominicam quinquagesime citatorum, et nihil de aliquo jure docentium, ad dictam Ecclesiam in Czygowo et ad ipsius restores qui fuerint pro tempore, tanquam ad proximam (ecclesiam) jure parochiali et pro parochia ex nunc et in antea perpetuis temporihus donamus, damus, adjungimus et per praesentes adscribimus, rectoribusque illius Ecclesiae qui fuerint pro tempore in Czygowo in eisdem villis et hominibus ipsarum utriusque sexus curam animarum et jus parochiae ex nunc et in antea et futuris perpetuis temporibus secundum dispositionem juris communis exercendam duximus. Nihilominus et tenore praesentium comittimus rectori dictae ecclesiae in Czygowo et non alteri in dictis villis aut incolis earum Ecclesiasticorum Sacramentorum administrationem et aliorum parochialium jurium regimen ipsisque incolis sice inhabitantibus utriusque sexus villarum supra scritptarum mandamus ne alibi quam in dicta Ecclesia in Czygowo Sacramenta Ecclesiaslica percipiant et percipere praesumant nec alicui alteri quam rectori in Czygowo de juribus parochialibus respondeant integraliter et ex toto. Volumus autem quod indicta Ecclesiae liberalis juris donationis sit memoria gratum recordium. Rectores Ecclesiae praedictae una cum ministris nobis in humanis agentibus missam pro peccatis nostris nobis vero cum Deo placuerit a carne exutis vigilias novem lectionum et missam defunctorum pro anima nostra singulis annis quatuor temporibus perpetuo complere et cantare indicta Ecclesia teneantur et sint adstricti. In quo rectoris et ministrorum ecclesiae et pro tempore existentium conscientias oneramus. In quorum omnium et singulorum praemissorum fidem et testimonium sigillum nostrum ac capituli nostri praesentibus est supappensum. Datum in arce nostra Pulloviensi die Veneris prima mensis Marlii anno Domini milesimo quingentesimo vigesimo septimo. Praesentibus ibidem venerabili. honorabilibusque Jacobo de Costen decetorurn Doctore Canonico Pulloviensi Cancelario Curiae nostrae, Joanne de Ploczka vicario perpetuo Ecclesiae Plocensis, Laurentio Olbrachczyczki, Stanislao Czyskowski familiaribus et notariis Curiae nostrae lestibus ad premissa.

Dokument ten napisany na pargaminie pismem dość wyraźnem, do którego wyczytania tylko przy tytułach i za gięciach karty trzeba było szkła powiększającego używać. U dołu wisi jedna pieczęć biskupia, drugiej ślad w zrobionym w pargaminie otworze. Na boku data 1527 cyframi tąż samą ręką co cały dokument pisana, u dołu na marginesie „widziano na komissji w czasie śledztwa funduszów kościoła cygowskiego 2 września 1818 roku, Moczydłowski komisarz dekanalny.“ Na odwrotnej stronie ślady czterech zapewne wizyt, na pierwszej rok 1617 tudzież wyrazy: „Ego Martinus” dały się tylko wyczytać. Może to więc być ślad wizyty Marcina Szyszkowskiego w roku 1617 biskupa Płockiego, chociaż jej w do kumentach nie znalazłem. Napisy drugi i trzeci zupełnie zatarte. Na czwartym zaś są tylko nazwiska i datę wyczytać mogłem „A. D. 1654 d. 17 Ap. coram Illustrissimo Principe ac RD. Dno Andrea comite de Leszno. Dei gratia Ar. Ep. Gn.pro parte per Illustrii Stanislas Krasiński….. Canon. Cat. Ploc. parochi Cygowiensis…. Stanislaus Borecki Archidiaconus Varsaviensis….“

Widzimy z tej erekcji, że parafja cygowska założoną była w r. 1527 przez Rafała Leszczyńskiego biskupa naówczas Płockiego, w skutek prośby Marjanny Ranczajskiej, która też wespół z rzeczonym biskupem utrzymanie plebana zapewniła, i w skutek tego dla siebie i swoich następców prawo prezenty otrzymała.

(…) Drugim pod względem chronologicznym dokumentem jest: Informatio ratione juspatronatus ad Ecclesiam Cygoviensem inter haeredem bonorum Ranczaje et Cygowo ad Decrelum in Sacro Tribunali nuntialurae A. D. 1711 8 Mai Varsaviae. Jest to wyrok konsystorza warszawskiego według dekretu Nuncjatury między Grzybowskim dziedzicem Ranczaj, a Przerodowskim dziedzicem Cygowa, przyznający im kolejno prawo prezenty. O losach pierwszego kościoła w Cygowie nic więcej pewnego z miejscowych źródeł nie mogłem się dowiedzieć, najwcześniejszy bowiem z kolei dokument z 1743 roku, jakkolwiek wspomina o chylącym się do upadku kościele, któren mógł był stać lat 230, t. j. od 1527 daty erekcji, do 1755 daty obalenia przez wiatr wspomnionego w powyższym dokumencie kościoła; jednak ponieważ ten ostatni, oprócz głównego ołtarza Matki Boskiej, miał i boczne, S. Wawrzyńca, Antoniego i Jana Chrzciciela, o których wzmianki w erekcji nie znajdujemy, przeto różnica ta nasuwa wątpliwość, co do tożsamości tych dwóch kościołów; jakkolwiek dowodem być nie może, gdyż jak wiadomo z doświadczenia i z późniejszych miejscowych dokumentów, zachowując tenże sam ołtarz główny, boczne często bywają zmieniane.

Dokument z 1743 roku jest opisaniem kościoła i za budowań plebańskich przy objęciu parafji przez ks. Franciszka Petrykowskiego. Przytaczam najważniejsze wyjątki jako próbę ówczesnego stylu.

„Kościół stary spruchniały, na kościele gonta gdzie niegdzie i to stara tak jak pod niebem, w kościele ciecze itaque prosto pada deszcz na obrazy ołtarza. Zakrystja stara spruchniała bez poszycia, rzeczy w zakrystji pogniły, pobutwiały”. Następuje szczegółowe opisanie kościoła, w którym ołtarze Matki Bożej i S. Wawrzyńca, Wojciecha, Jana, Antoniego, tudzież zakrystji, w której wspomniana monstrancja, trzy kielichy i dwie puszki srebrne. Dalej czytamy: „Na dzwonicy, która ledwie stoi od starości, dzwonów 4. Różnego koloru znajduje się wiela ornatów poszarpanych, według wizyty generalnej A. D. 1739 18 Mensis 8bris odprawionej, lecz wiela pobutwiało ad usum non valent. Parkanu w koło smętarza tylko trzy przęsła, trzyma się to ladaco bez fortel. Do plebanji itaque wrota stare alias same tylko słupy i to spróchniałe. Plebania stara dla plebana, piec z cegły, okno tylko jedno stare; w drugiem szyb trzy, reszta papierem zalepiona. Druga izba dla czeladzi non valet ze wszystkiem. Ogrody. Gdzie niegdzie płoty z chrustów. Stół okrągły z szufladami stary jeden. Szpital ze wszystkiem spruchniały i poprawy niegodzien.”

Budynki gospodarskie w tymże samym były stanie co plebanja i kościół, opisania gruntów nie ma. Do tak wspaniałych zabudowań wprowadził nowego proboszcza ks. Paweł Chrzanowski Praepositus Stanislaviensis.

Smutny ten stan kościoła i plebanji nie zniechęcił jednakże do pracy około budowy materjalnego i duchownego kościoła, gorliwego w winnicy Pańskiej pracownika; ten bowiem, jak widać z następującego z kolei dokumentu, zakrystji aparatów przymnoźył i wystawił budynki gospodarskie, gdy zaś kościół w 1755 wiatr obalił, wzniósł staraniem swojem tymczasową kaplicę, w której nabożeństwo odprawiał. Wspomniany dokument ma tytuł: Visitatio generalis Ecclesiae parochialis Cygoviensis. A.D. 1763 d. 11 Mensis Julii i napisany jest po łacinie. Mówi, iż nowy kościół już zaczyna się budować, nabożeństwo zaś, za dozwoleniem Biskupa Hieronima Szeptyckiego, odbywa się tymczasem in basilica t. j. w kaplicy. Nadmienia, iż wystawienie ma miejsce tylko na Wielkanoc i na Boże Ciało cum octava juxta morem Ecclesiae. Dalej szczegółowo opisuje aparaty, pośród których widzimy 8 ornatów, trzy kapy, 7 antypediów i bardzo dużo bielizny, co wszystko własnym kosztem sprawił świeżo zmarły ks. Franciszek Petrykowski; a pragnąc po śmierci nawet zostawić pamiątkę swej owczarni, legował 40 bitych talarów na naprawę monstrancji. Pod tytułem census jest wzmianka o tysiącu złotych, które ks. T. Żelazowski ulokował u Stanisława Podowskiego, ówczesnego dziedzica Cygowa, z warunkiem, aby tenże 7 procent od rzeczonej summy dawał miejscowemu proboszczowi, któren za to miał co tydzień jedną mszę ś-tą odprawić. Dokument obiatowany 1699 roku in vigilia Sancti Jacobi. Dalej następuje szczegółowy opis dziesięcin, z którego widać że już wówczas dwory ex praca consueludine zamieniały dziesięcinę snopową na pieniądze i mniej były regularne w wypłacaniu takowej, aniżeli wieśniacy w oddawaniu swoich snopków. Dziesięcinę ze wsi Ranczaje pobierał wówczas proboszcz ze Skrwilna, na mocy, jak utrzymywał, rozporządzenia biskupiego. Ówczesny proboszcz zwał się Andrzej Dąbrowski, prezentowany 1760 roku 17 marca przez księcia Radziwiłła, wojewodę wileńskiego, dziedzica Ranczaj, instytuowany tegoż roku. Nadmienia w nim wizyta, że brewiarz mawia, tabernas non frequenlat, choros non ducil, tonsuram defert, prmentus Ecclessiae dicil se nullos habere. Wspomina także, że ma sześć książek do kazań, a organiście qui el cantor scholae 81 złp. rocznie z dziesięcin daje. Przy wyliczaniu wsi, widzimy już oprócz wspomnianych w pierwotnej erekcji: Wolę Renczajską, Turzę, Wólkę Karwowską, Grabie, Krzywicę i trzy młyny, które widać wśród wykarczowanych powstały lasów; ludności 1160 dusz katolików i 2 tylko rodziny żydowskie. Plebanja nowa przez ks. Dąbrowskiego wybudowana, której umeblowanie szczegółowo wylicza, dalej wzmianka o domu dla czeladzi przez gorliwego budownika, ks. Petrykowskiego wystawionego.

Cyna. Pod tym tytułem czytamy wyliczenie półmisków, talerzy, łyżek i t.d. nawet „złych potrosze wyłupionych;“ z drobnostkową też dokładnością opisane były statki do robienia piwa. Inwentarz. Wołów para, krów, 3, koni 2, dalej drób, nierogacizna, wszystko szczegółowo spisane. Budynki. Dwie stodoły, obora, spichlerz, stawiane przez ks. Petrykowskiego.

Dalej następuje towarzyszące każdej wizycie Decrelum reformalionis, w którym po raz pierwszy spotykamy się z nazwą Poświętne, oznaczającą miejscowość stanowiącą część dóbr Cygowo, na której zbudowany został kościół. W tym dekrecie chwalony jest proboszcz za postawienie plebanji i zachęcany do gorliwego budowania kościoła i pracowania nad parafją na polu kaznodziejskiem, a to sub speciali animadtersione Decani: zabytek to dawnej a tak pożytecznej władzy dziekanów, która dzisiaj tak bardzo zmalała. Podpisany X. Franciszek Gostomski, Wizytator.

(…) Następnym z kolei dokumentem jest pozostały od nieistniejącej już wizyty z r. 1775 Decretum Reformations auctoritate et mandalo Mickaelis Principis Poniatowski , etc. per Antonium Górski Can. Calh. et Coleg. Plocensist dekret ten pochwala miejscowego proboszcza że diligit decorem domus Dei dalej zawiera kilka zbawiennych uwag o dobrem sprawowaniu św. Sakramentów, gorliwości pasterskiej itd.. Datum in Poświętne 12 Novembris 1775 a. podpisany Antonius Górski Ecclesiarum Cath. et Coleg. Ptocen. Canonicus ad praemissa deputalus visitator: tudzież Mathaeus Zaremba Decanus Stanislavoviensis praepositus Ocunieviensis ad praemissa adhibitus Notarius.

Dla całości wspominam, iż znalazłem z r. 1797 inwentarz, albo raczej wzór do napisania takowego, bo bez podpisów, w którym wymienione szczegółowo same tylko apparaty kościelne, tudzież z r. 1803 kopję rewizji dochodów parafji Cygowskiej w trzech częściach. 1-o Consignalio realilalum ad Eeclesiam Parochialem sub Tit. S. Joannis Bapt. et Adalberti Marlyris in pago Cygów eirculi Siedlecensis, juris patronalus familiarum Principis Dominici Radziwiłł et Theodori Szymanowski silarum speclantium. 2-o Consignatio jurium et servilulum ad Eeclesiam cle. 3-o Consignatio summarum etc. Wszystkie trzy podpisane 11 czerwca 1803 r. przez Ks. Antoniego Dąbrowskiego, a stwierdzone przez Ks. Ignacego Obrębskiego Dziekana i przez komissarza cyrkułowego de Lewicki. Szczegóły w tych dwóch skryptach zawarte, jako zamieszczone w następnym z r. 1810 rzeczywistym już dokumencie, więc mającym wagę źródłową opuszczam, przechodząc do szczegółowego opisania tej dokładnej wizyty przez Ks. Biskupa Skarszewskiego dokonanej.

Opis parafji rozpoczyna się wyliczeniem wsi do niej należących, pomiędzy któremi, oprócz wspomnianych w erekcji i wizycie 1763 roku znajdujemy wsie: Mostówka i Majdan. Ludności katolickiej 1,790, żydów 99, co porównane z ludnością 1763 roku, w której było tylko dwie rodziny żydowskie, przekonywa, jak z napływem żywiołu germańskiego do kraju, znakomicie także przy rosła liczba żydów. O kościele czytamy, iż zbudował go Pan Dyzma Szymanowski Podczaszy Warszawski. Kamień węgielny, jak widać z notatek Ks. Dąbrowskiego założony 24 czerwca 1762 r., a 15 kwietnia 1764 wprowadzone zostało Sanctissimum. Konsekracji dopełnił Ks. Remigjusz Zambrzycki, Biskup Sufragan Kijowski, 6 lipca 1783 r. naznaczając jako aniwersarz 4 niedzielę po Zielonych Świątkach Patroni Titular es św. Jan Chrzciciel i św. Wojciech, których uroczystości obchodzą się z odpustem. Kościół drewniany potrzebuje reparacji. Znaj duje się w nim nadgrobek fundatora, groby murowane pod kościołem potrójne, dwa pod presbyterjum, a jeden pod Zakrystją i cmentarz przy kościele otoczony parkanem drewnianym; trzy ołtarze, Wielki Pana Jezusa, po prawej Matki Boskiej po lewej św. Tekli. Obrazy dobrego pędzla, firanek przy nich niema; dalej wzmianka iż przy krzyżach na drodze również nie zawieszają ubrania, jakto w innych miejscach się praktykuje. Potem na stępuje szczegółowy opis zakrystji, apparatów i naczyń kościelnych, między któremi po r. 94 znajdujemy już tylko jeden srebrny kielich, a monstrancję i puszki posrebrzane. Książki. Pięć mszałów, Pismo święte, katechizm, inne w czasie rewolucji zaginęły. Organy nowe. Relikwie, św. Jana, Andrzeja i Drzewa Krzyża św. Potem kolejno przechodzone Sakramenta z krótkiem zaleceniem jak mają być sprawowane i z niektóremi uwagami. Tak naprzykład przy chrzcie czytamy. „Iż nie ma zwyczaju chrzcić żydów gwałtem” widać więc że to gdzieindziej miewało miejsce. Przy spowiedzi; „iż do niej przygotowują się dzieci osobnem katechizowaniem.” Przy Sakramencie Małżeństwa „iż należy go poprzedzić egzaminem nowożeńców i że dwa razy do roku mają być z ambony tłómaczone ludowi impedimenta tam dirimentia quam impedientia.”

O proboszczu miejscowym księdzu Andrzeju Dąbrowskim czytamy, że się urodził 1734 r. że pochodzi z Djecezji Łuckiej, seminarjum odbywał w Janowie, a wyświęcony jest przez ks. Hieronima Szeptyckiego, naówczas Biskupa Suffragana Łuckiego; że umie dobrze po polsku, rekollekcji i kongregacji dekanalnych nie opuszcza, nazwisk na ambonie nie wymienia, kar cielesnych w konfessjonale nie naznacza. Wikary ks. Ignacy Żaboklicki, urodzony w księstwie Mazowieckiem, seminarjum odbywał w Węgrowie i w Warszawie, święcił go ks. Malinowski Biskup Sufragan. Co do majętności duchownej, znajduje się tylko wspomienie o wyżej wzmiankowanej summie ks. Tomasza Żelazowskiego, potem następuje erekcja wprawdzie in extenso lecz nieuważnie i z licznemi omyłkami przepisana. Dalej sumarjusz dokumentów, w którym oprócz opisanych powyżej, znajduje się wzmianka o zapisaniu p. Stanisława Jedowskiego syna Mikołaja, dziedzica Cygowa, tysiąca złotych na miejscowy kościół z 1698 r. tudzież wykaz dochodów dla opłaty podatków dziesiątego grosza 1789, i inwentarz z r. 1796, których na miejscu nie znalazłem. Potem czytamy szczegółowe opisanie plebanji i zabudowań gospodarskich, dalej na stępuje fundus instructus. Tu wspomniane narzędzia ogniowe, wyliczona cyna, meble, inwentarz żywy, wysiew, mniej więcej w tych samych cyfrach co i pod r. 1763. Dziwi mnie że przy tak szczegółowym spisie, nie spoty kamy wzmianki o pasiece i ogrodzie, a jednak jeżeli jak wyżej nadmieniłem dozór dbać winien o całość majętności kościelnej, zwracać powinien uwagę i na to, ażeby ogród nad którym nieraz proboszcz całe życie pracuje, robiąc znaczne nakłady, nie był dla prostej fantazji jego następcy zniszczony, albo nawet w pień wycięty, jak to się nieraz praktykuje.

Gruntu ornego i łąki razem wylicza 3 włóki 29 morgów i 29 prętów. O dziesięcinie wspomina, iż ona jest snopową; że zaś jeszcze w 1803 znajdujemy wzmiankę iż w wielu miejscach była samowolnie zamienianą na pieniądze, widać więc że te warunki się zmieniły. Notujemy tutaj dla ciekawości dochody i rozchody.

Dochody:

procent złp. 50
pole złp. 221
dziesięciny złp. 434
Jura stolae złp. 300

Razem: złp. 1005

Rozchody:

podatek złp. 15
służba złp. 250
gospodarstwo złp. 102
repar. budynków złp. 72
organista złp. 100
utrz. zakrystji złp. 96

Razem złp. 635

a zatem 370 złotych pozostaje na utrzymanie proboszcza i wikarjusza. Następuje decretum Reformationis; w nim Biskup zwraca uwagę na niektóre braki w apparatach i zaleca następujący porządek nabożeństwa: l-o. W wigilją każdego święta i niedzieli nieszpory i pacierze wieczorne z ludem. 2-o. Nazajutrz o 7 rano Matutinum modlitwy poranne wspólnie z ludem odmawiane. 3-o. Msza święta na której śpiewają różaniec gdy drugi kapłan słucha spowiedzi. 4-o. Od 9 do 10 nauka katechizmowa, której pół godziny na wykład, a pół na za pytania i odpowiedzi przeznaczone, potem pacierz z ludem głośno. 5-o. 10 1/2 aspersja processja i summa; na niej nauka, a tylko w święta główniejsze, niedziele adwentowe i postne kazania. 6-o. O 3 nieszpory i modlitwy wieczorne. Zwraca uwagę że nie ma żadnego bractwa, którego założenie poleca, uważając je za bardzo ważny środek do moralnego podniesienia ludu. Zaleca także założenie szkółki i szpitala. Nakazuje aby naplebanji znajdowały się następujące księgi: 1-sza wizyt Biskupich. 2-ga. Dziekańskich. 3-cia. Listów Pasterskich. 4-ta. Cyrkularzy Rządowych. 5 ta. Ludności parafji. 6-ta. Rzeczy kościelnych. 7-ma. Mszy świętych. 8-ma. Dochodów i rozchodów. Podpisano Adalbertus Episcopus m. p. i wielka pieczęć biskupia pod spodem „widziano na komissji w czasie śledztwa funduszów kościoła Cygowskiego 12 września 1818 r. Moczydłowski Komisarz Dekanalny.“

Oto jest pobieżny opis najważniejszych dokumentów kościoła cygowskiego, jakie zastałem na miejscu; inne bowiem spisy funduszów i opisy zabudowań z roku 1815, 1818, 1822, 1838 i t. d. mało się między sobą różnią i nie są tak ważnym materjałem do historji tutejszego kościoła; dla tego więc mógłbym przystąpić już wprost do opisania obecnego stanu świątyni cygowskiej, gdyby nie jeden jeszcze dokument, o którym wzmianka należy się czytelnikom. Jest to księga pod tytułem: „Compendium variorum epistolarum“ w której znajdujemy przepisane różne listy pasterskie ks. biskupa Szembeka od 20 marca 1753 do 31 marca 1757 listów 9; księdza biskupa Szeptyckiego między 12 września 1760 a 8 października 1763 listów cztery; księdza biskupa Poniatowskiego między 15 maja 1774 a 26 marca 1781 listów siedm, oprócz różnych okólników konsystorskich. Dalej w tejże samej książce następują: „Ordinaliones celsissimi prineipis Christophori Szembek Episcopi Plocensis”. Są to postanowienia na zebraniu dziekanów w Pułtusku 27 kwietnia 1785 r. w liczbie 51 wydane, i odnoszące się do gorliwego pełnienia obowiązków tego ważnego urzędu. Zgromadzenie to było rodzajem Synodu djecezalnego, chociaż jego tytułu nie nosiło. Zagajone pełną gorliwości i ognia mową księcia Biskupa, trwało przez dni trzy rozpoczynane wotywą de Spiritu Sancto, a zakończane stosownemi modlitwami. Żałuję mocno, że zbyteczny pośpiech, powodowany brakiem czasu do dokładniejszego opracowania dziejów kościoła cygowskiego, nie pozwolił mi tych pięknych i pełnych praktyczności rozporządzeń jak na to ze wszech miar zasługują in exlenso , podać do druku, może jednak jeszcze kiedy, jak tego szczerze pragnę, będę miał sposobność podzielić się nimi z czytelnikami Przeglądu. Te tak częste listy pasterskie, jakoteż i wzmiankowane rozporządzenia są oczywistym dowodem, iż biskupi nasi obok obowiązków publicznych, jakie na nich wkładała senatorska godność i książęce dostojeństwo, nie zaniedbywali również i obowiązków pasterskich, troskliwie zabiegając o potrzeby swej owczarni.

Przechodzę teraz do krótkiego opisu obecnego stanu kościoła w Cygowie. Jadąc drogą od wsi Cygowa do Poświętnego, gdzie się kościół znajduje, zwraca uwagę naszę wyniosły krzyż przydrożny, na umyślnie usypanym pagórku wzniesiony, a owinięty dzikiem winem, którego ciemno zielone sploty pięknie odbijają przy naturalnym kolorze drzewa, i pną się śmiało ku górze, a dotknąwszy stóp Chrystusowych, zwracają się na dół, jakoby z pokorą schylając głowę przed cierpieniem Boga-Człowieka. Po jednej i drugiej stronie drogi widziemy piękne szeregi topoli, sadzone ręką matki dzisiejszego dziedzica Cygowa, których korony udzielają pożądanego cienia, dążącym do swej świątyni wiernym. Wychodząc z tej pięknej alei, na ogromnym placu przeznaczonym na większe odpustowe zebrania ludu, wznosi się wspaniała, jak na drewnianą i wiejską, świątynia Pańska; polotne i regularne jej kształty dominują nad otaczającym wieńcem drzew, swoją różnorodną barwą dodających piękności widokowi, a różnorodną wielkością dobrze świadczących o gorliwości proboszcza, który w miarę ubywania starych wciąż nowemi je zastępuje.

Lecz wezwani donośnym i harmonijnym głosem miejscowych dzwonów, wejdźmy już do wnętrza kościoła. Po kilkunastu schodach dochodzimy do muru otaczające go cmentarz kościelny, wystawionego ze składek parafji w r. 1844, a minąwszy gustowną bramkę, stajemy przed samą świątynią. Uderza nas najprzód jej wysokość i proporcjonalność rozmiarów, których in extenso nie wymieniam nie znalazłszy dokładnego ich wyliczenia; wspomnę tylko dla dania o nich wyobrażenia, iż dach cynkowy w r. 1871 kosztem pana Teodora Korwin Szymanowskiego, dziedzica Cygowa, oraz innych parafjan, a staraniem miejscowego proboszcza położony, ma 1680 łokci kwadratowych powierzchni, a sklepienie wspiera się na 6 monolitowych słupach po 15 łokci wysokości mających; cały zaś kościół w r. 1844 zabiegami i kosztem ś. p. Feliksa Korwin Szymanowskiego, przy współdziałaniu parafjan na kilkołokciowe podmurowanie podniesionym został, co wiele przyczyniło się do nadania mu wspanialszej postaci. Zewnętrzną piękność kościoła bardzo podnosi gustowne oszalowanie, które nie prostopadle jak zwykle, lecz równolegle do podłogi na fugi będąc zrobione, przypomina budowle ciosowym kamieniem wykładane.

W ołtarzu wielkim uderza nas piękny obraz włoskiej szkoły, przedstawiający Chrystusa na krzyżu, który według tradycji miejscowej sprowadzonym został z Włoch przez króla Stanisława Augusta, celem umieszczenia go w kościele księży Pijarów w Warszawie. Skoro jednak okazał się niedogodnym, przez pana Dyzmę Szymanowskiego zakupiony, w kościele przezeń zbudowanym, umieszczonym został. Ołtarz wielki jest dębowy: w r. 1863, podobnie jak i cały kościół wewnątrz staraniem obecnego proboszcza ks. Marjana Bełkowskiego i gorliwemi zabiegami starszego z bractwa pana Karola Litwickiego, a kosztem parafjan, gustownie odmalowanym został; czego jednak nie możemy powiedzieć o całym kościele, którego malowanie wiele pozostawia do życzenia. Po prawej stronie wielkiego ołtarza zawieszony jest obraz olejny, przedstawiający czterech Ewangielistów, nad którymi anioł skrzydła roztacza; jest to obraz również szkoły włoskiej, wielkiej widać wartości, kiedy jego właściciel pan Lelewel, za odnowienie tegoż obrazu włoskiemu mistrzowi Williani 20 dukatów zapłacił, jak to mi wiadomo z ust sędziwego parafjanina cygowskiego, pana Prota Lelewela. W bliskości tego obrazu są drzwi do skarbca i schody do loży kolatorskiej: nad temi drzwiami jest tablica marmurowa z napisem: „Pamiątkę ukochanym rodzicom Dyzmie Szymanowskiemu i Marjannie Szydłowskiej małżonkom, którzy ten dom Boży w r. 1762 na nowo wystawili. Wdzięczny syn, miejsca tego dziedzic, Teodor Szymanowski, dnia 1-go miesiąca maja 1804 roku”. u Nad tą tablicą wiszą trzy portrety, w środku fundatora z napisem „Dyzmas Szymanowski, właściciel miejsca tego, na nowo dom ten Boży w 1762 r. wystawił;” po prawej stronie portret sy na fundatora, pana Teodora, a po lewej jego wnuka p. Feliksa, zasłużonego dyrektora Banku Polskiego.

Z drugiej strony wielkiego ołtarza są drzwi do zakrystji, do której jest też wejście osobne zewnętrzne, a u góry loża. Nad temi drzwiami znajduje się portret na blasze mężczyzny w średnim wieku i w polskim stroju. Czyjby był niewiadomo, gdyż żadnego śladu ani na samym portrecie, ani w papierach, ani w tradycji nie mogłem wynaleść, jest jednak z pozoru tak stary, iż wprowadza na domysł, że może być portretem jednego z fundatorów pierwszego kościoła, Stanisława lub Andrzeja Renczajskiego. Zaraz za presbiterjum jest w podłodze wejście do grobów; są to dwa dobrze sklepione i widne lochy, wysokie przeszło trzy łokcie, a obecnie zupełnie puste, gdyż znajdujące się w nich zwłoki zostały przeniesione za czasów austrjackich na założony wówczas cmentarz grzebalny, w polu po za wsią położony, 1853 r. otoczony murem, a w dziesięć lat potem trwale odnowiony. Z tych sklepów jest wejście obecnie zamurowane do trzeciego grobu pod zakrystją, w którym leży sama tylko rodzina fundatorów, to jest pan Dyzma Szymanowski z żoną, syn jego Teodor z żoną, tegoż syn Feliks, bracia Ignacy i Aleksander, siostra Bona i małoletni syn Bolesław.

Oprócz wielkiego ołtarza znajdują się dwa boczne, to jest Matki Boskiej Skaplerznej i Niepokalanego Poczęcia, będący pod opieką bractwa tegoż imienia, zaprowadzonego za rządów księdza arcybiskupa Felińskiego, staraniem i gorliwością obecnego proboszcza. Bractwo to pod przewodnictwem dbałego o dobro kościoła, seniora p. Karola Litwickiego, nietylko iż dostarcza światła do ołtarzy, ale wreszcie z funduszów swoich ozdabia nowemi aparatami zasobową, a starannie utrzymywaną zakrystję; ono też głównie przyczyniło się do zebrania funduszu na obecnie budujące się organy, które pięknie uzupełniają harmonijną całość tej ozdobnej świątyni Pańskiej.

Pożegnawszy ogólnym rzutem oka tę miłą i schludną świątynię z myślą, iż w takim kościele i proboszczowi i jego parafjanom miło wspólnie do Boga się pomodlić, furtką w murze cmentarnym zrobioną przeszedłem na podwórze księdza proboszcza. Tu obszerny ganek przy plebanji, ocieniony dzikiem winem, zaopatrzony w tradycyjne ławy, miłym cieniem wzywał mnie do spoczynku. Zasięgnąwszy od uczynnego ks. proboszcza wiadomości o obecnym stanie kościoła, przeszliśmy do wnętrza plebanji, gdzie tenże udzielił mi żądanych dokumentów dla dokładnego ich przejrzenia. Znalazłem wnętrze plebanji tak spokojnem, cichem i skromnem, jak jej mieszkaniec, o którym słowami Pisma powiedziećby można, iż jest cichy i pokornego serca. Kancellarja, pokój sypialny i drugi większy z wyjściem na ogród, któryby właściwie po polsku pokojem gościnnym, jako przeznaczony dla gości, a nie salonem z francuska nazywać wypadało — oto i wszystko. Stół, a w koło niego stołki jesionowe, kilka obrazów pobożnych na ścianach, szafa z książkami, na stoliku brewjarz otwarty i częstem użyciem zniszczony, kilka doniczek z kwiatami, a we wszystkich oknach wesoła zieloność ogrodu, a wszędzie czysto aż pachnie. Jest i ogródek starannie utrzymany; znajdziesz w nim i kwiatki, i warzywa, i owoce, a wszystkiego po trochu; jest kącik dla pracowitych pszczółek; jest i kanałek na rybki.

Po drugiej stronie plebanji kuchnia z czeladnią, a z niej wyjście na podwórze gospodarskie. Tu spotrzegasz zagrody i na koniki niskie, grubo-płaskie, przysłowiowo proboszczowskiemi zwane, i na krówkę jednę i drugą z przychówkiem: tu ujrzysz poważny rzęd z boku na bok kołyszących się kaczek, gromadkę białopuchych gęsi i czupurne a zawzięte kogutki. Z plebanją graniczy wikarjat, którego połowę zajmuje pomocnik miejscowego proboszcza ks. Augustyn Pawłowicz, z zasłużonego na polu naukowem zgromadzenia księży Pijarów, a drugą połowę służba kościelna. Z okien wikarjatu widać pole plebańskie: trochę srebrzystego żyta; potem dla koników owies, dalej kartofli zagony, zakończone zieleniejącą się łączką. Wszystkiego razem niewiele, ale przy niewielkich też wymaganiach wystarczy to na skromne utrzymanie proboszcza i na przełamanie się chlebem z potrzebującymi, których w 5000 parafji nigdy nie zabraknie.

Takiemi mi się wydali pleban, kościół i plebanja cygowska, gdym w lipcu roku zeszłego poraz pierwszy nawiedził te strony. Podając do wiadomości publicznej te kilka szczegółów o kościele cygowskim, miałem na myśli zwrócić uwagę szanownych konfratrów, a mianowicie kochanych moich uczniów, po djecezji naszej rozrzuconych, na ważność szczegółów w aktach kościelnych zawartych, a które wypadkami losowemi i zębem czasu coraz bardziej niszczeją. Ażeby więc temu zapobiedz, należy najważniejsze z nich wiadomości podawać do druku, zwracając szczególniejszą uwagę na erekcję dla zebrania liber ereclionum naszej djecezji, czego zbiorowemi tylko siłami dokonać można.

Ks. Antoni Brykczyński

Przegląd Katolicki – tygodnik poświęcony sprawom religijnym, społecznym i kulturalnym
R.15, nr 2, 4 i 5, rok 1877