Krótki zarys monograficzno – faktograficzny Batalionów Chłopskich na terenie powiatu Radzymin (I)

Wieś powiatu radzymińskiego była uboga. Małe, karłowate gospodarstwa, mało urodzajna gleba, duże jej przeludnienie – to czynniki sprzyjające radykalizacji mas chłopskich. Mimo, że powiat znajdował się w bezpośrednim sąsiedztwie stolicy i niektórzy z chłopów obciążeni liczną rodziną, której nie byli w stanie wyżywić z nędznych gospodarstw, szukali pracy w Warszawie – to przecież nie zawsze ją tam znaleźli, zważywszy na stale występujące w okresie przedwojennym bezrobocie. Szczególnie trudno wieś powiatu radzymińskiego przeżyła lata kryzysu gospodarczego 1929 – 1933 (strajk w Jadowie). Z tych też względów chłopi byli podatni na wszelką działalność organizacji i partii politycznych, które proklamowały w swoim programie zmianę stosunków społecznych. Działalności tej sprzyjała bliskość Warszawy, skąd docierały w sposób szybki wszelkie inicjatywy zmierzające w tym kierunku.

Naturalnymi organizatorami wsi w jej walce o lepszy byt, o reformę rolną była młodzież chłopska ucząca się w stolicy i innych ośrodkach. Tradycje zorganizowanego ruchu ludowego na tym terenie były bardzo żywe i wczesne. Jeszcze w okresie zaborów działały “Siewba” i “Zaranie”, a w okresie międzywojennym PSL – “Piast” i PSL “Wyzwolenie” a następnie Stronnictwo Ludowe oraz Związek Młodzieży Wiejski RP “Wici” jak również “Siew” tzw. Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej.

Nic też dziwnego, że zaraz po przegranej Kampanii wrześniowej 1939 roku, grupa działaczy Stronnictwa Ludowego i “Wici” z tego terenu zaczyna czynić starania i podejmować wysiłki w kierunku utworzenia chłopskiej organizacji zbrojnej walczącej z okupantem.

Początki ruchu oporu

Pierwszą organizacją, która zaczęła działać na terenie powiatu radzymińskiego była Chłopska Organizacja Wolności “Racławice”. Do jej powstanie m. in. przyczyniło się to, że Marian Gotowiec s. Franciszka ze wsi Krusze gm. Klembów (syn członka “Zarania”), po powrocie z kampanii wrześniowej, w której brał udział jako podporucznik rezerwy (obrona Modlina) nawiązał szybko kontakty ze znanymi sobie sprzed wojny Romualdem Tyczyńskim i Marianem Wojciechowskim – lewicowymi działaczami “Siewu”. Rozmowy te miały miejsce już w miesiącach październik – listopad 1939 roku i w ich wyniku podjęto ustalenia tworzenia “Racławic” na terenie powiatu. Organizację oraz dowództwo powiatowe powierzono Marianowi Gotowcowi s. Franciszka.

Wykorzystując kontakty i znajomości “Wiciowe” i “Siewowe” – “Racławice” szybko się organizują, osiągając na przełomie 1939 i 1940 roku stan około 500 osób na terenie powiatu Radzymin.

W tym czasie działalność “Racławic” koncentruje się przede wszystkim na tworzeniu sieci organizacyjnej, zbieraniu broni i pracy społeczno – politycznej. Nawiązywane są kontakty osobiste, z b. członkami “Wici”, “Siewu”, Stronnictwa Ludowego, organizowanie ich i przekonywanie o niezbędności podjęcia walki i oporu przeciwko hitlerowskiemu okupantowi. Stan ten trwa do maja 1940 roku.

Powołanie “Rocha” na terenie powiatu

Kampania wrześniowa 1939 r. rozproszyła działaczy ruchu ludowego. W pierwszych miesiącach hitlerowskiej okupacji nawiązują kontakty osobiste aktywniejsze jednostki b. działaczy stronnictwa ludowego, “Wici” “Siewu” itp. Chodzi o skoordynowanie działania w kierunku odbudowy konspiracyjnego ruchu ludowego do walki z okupantem.

W tej sytuacji w końcu lutego (lub początkach marca) 1940 roku dochodzi do spotkania działaczy reprezentujących różne kierunki w ruchu ludowym. Spotkanie odbywa się w Warszawie przy ul. Mokotowskiej 73 m.6 w konspiracyjnym lokalu “Racławic”. Na spotkaniu tym grupujących przedstawicieli SL, “Wici” i “Racławic”, w którym bierze również udział Marian Gotowiec s. Franciszka zapada decyzja o powołaniu jednolitego kierownictwa politycznego konspiracyjnego ruchu ludowego dla województwa warszawskiego. Rozpoczęto więc prace nad przeorganizowaniem dotychczasowej struktury organizacyjnej i powoływania kierownictw powiatowych “Rocha”, wykorzystując dotychczasową sieć już istniejącej w stadium organizacji “Racławic”.

Na szczeblu powiatu radzymińskiego, w maju 1940 r. zostaje utworzone kierownictwo polityczne Ruchu Ludowego w składzie:

• Przewodniczący – Marian Gotowiec s. Franciszka z Krusza
• Z-ca przewodniczącego – Wincenty Koskowski z Klembowa
• członkowie: Franciszek Tlaga z Krzywicy, Stanisław Okulski z Roszczepa, Franciszek Kominek z Turza

Na przełomie roku 1940/1941 została powołana Komenda Obwodu BCh. W związku z powołaniem Mariana Gotowca s. Franciszka na Komendanta Obwodu BCh kierownictwo “Rocha” ukształtowało się w nowym składzie:

• Przewodniczący: – Franciszek Tlaga z Krzywicy
• Z-ca Przewodniczącego – Wincenty Koskowski z Klembowa
• członkowie: Marian Gotowiec s. Franciszka z Krusza, Franciszek Kominek z Turza.

Również na terenie gmin powiatu radzymińskiego zostały zorganizowane grupy kierownicze ruchu ludowego. Bazą ich powstawania byli działacze i członkowie b. “Wici”, “Siewu” PSL – “Piast” i PSL – “Wyzwolenie” – ludzie o nastawieniu radykalnym, pragnący powstania wolnej Polski ale o innym społecznym obliczu.

W gminach powołano “trójki” kierownicze ruchu ludowego. Przewodniczącymi tych “trójek” w poszczególnych gminach byli:

1. Gm. Klembów – Wincenty Koskowski z Klembowa (zamordowany przez Niemców 29 VIII 1944 r.
2. Gm. Tłuszcz – Piotr Koźlik
3. Gm. Strachówka – Władysław Grabski
4. Gm. Jadów – NN (nazwisko uległo zapomnieniu)
5. Gm. Zabrodzie – Kazimierz Tyczyński z Brzezin
6. Gm. Małopole – Wincenty Kłębek z Chruściel
7. Gm. Radzymin – Jakub Pstrzoch
8. Gm. Kobyłka – Franciszek Droma
9. Gm. Ręczaje – Piotr Tlaga z Lipki
10. Gm. Międzyleś – Franciszek Kominek z Turza

Punkty kontaktowe kierownictwa ruchu ludowego i BCh mieściły się: Centralny: u Mariana Gotowca s. Franciszka, zamieszkałego wraz z żoną Jadwigą przez cały okres okupacji, we wsi Krusze w gospodarstwie Jana Jachacego s, Władysława na kolonii. Ponadto: u Wincentego Koskowskiego w Klembowie, Franciszka Tlagi w Krzywicy, Jakuba Pstrzocha w Radzyminie, Stanisława Śliwy w Kruszu Kazmierza Tyczyńskiego w Brzecinach, Marszała ze wsi Chrzęsne, pracującego w Tłuszczu w Spódzielni Rolniczo – Handlowej “Rolnik”, Stanisława i Aleksandry Gotowiec z Ostrówka.

Łącznikiem kierownictwa powiatowego “Rocha” obok innych była Halina Koskowska “Joanna” z Klembowa.

Opracowano w styczniu 1973 roku w oparciu o ustne relacje:

1. Podstawowa główna relacja: B. Komendanta 5 Obwodu, II Okręgu BCh Mariana Gotowiec s. Franciszka, podpułkownika rez. WP
2. B. Zastępcy Dowódcy Oddziału Specjalnego BCh 5 Obwodu – Władysława Rytel – Kuc, majora rez. WP
3. B. członka Komendy 5 Obwodu BCh i Komendanta LSB – Stanisława Śliwy
4. B. łączniczki wojewódzkiej Komendy 5 Obwodu BCh – Justyny Rytel – Kuc
5. B. członka kierowniczej „trójki” LZK na pow. Radzymin – Haliny Koskowskiej,

Eugeniusz Gotowiec
Krótki zarys monograficzno – faktograficzny Batalionów Chłopskich na terenie powiatu Radzymin (obecnie Wołomin) w latach 1939 – 1944
(kopia maszynopisu ze zbiorów PCDiT w Wołominie)

Piotr Kuciński