bokiewicz

Radzymin – Wołomin. Między historią a legendami.

Z badań Leona Bokiewicza

Stan ekonomiczno-społeczny powiatu radzymińskiego miał swoje korzenie w historii. Były także legendy. Mówiono: radzę omiń i stąd Radzymin, albo: wolę omiń, i dlatego Wołomin. W dawnych wiekach w lasach z powodu grup zbójeckich było niebezpiecznie. Druga wersja nazwy Wołomin wiąże się z informacją, jakoby właściciel osady, w bibliotece miał pokaźny zbiór voluminów i ten fakt miał dać początek nazwie późniejszego miasta.36 To oczywiście tylko legendy!

Pewne jest natomiast, iż w lasach znajdowało się dużo zwierzyny łownej, a w pobliskiej Woli Rasztowskiej na niedźwiedzie polował król Jan III (zresztą obecność Sobieskich na tym terenie to nie tylko wiek XVII, o czym będzie jeszcze mowa). Mieszkańcy żyli z lasu, stąd tradycje bartnicze, smolarskie i myśliwskie. O leśnym krajobrazie i bogactwie zwierzyny w okolicach Wołomina świadczą najlepiej nazwy pobliskich miejscowości: Turów, Kozły, Rysie, Wilczeniec, Zwierzyniec, Czarna, Ciemne.37 Ziemie tu były liche. Obfitość wód przy nieprzepuszczalnym glinianym gruncie i ubogiej roślinności, dały początek dość słabej glebie sapowatej (2 klasa bonitacji). Wobec tego plony, przy dużych nakładach były niewystarczające, zarówno w gospodarstwach chłopskich, jak i majątkach. Odnotować też trzeba, że do czasu powstania kolei, region ten miał ogromne trudności transportowe, wobec braku dróg bitych. Transport kolejowy stał się motorem rozwoju, ale nie zmieniało to faktu, że drogi nadal były zaniedbane. Na wsi w XIX wieku, ale i w pierwszej połowie XX panowała bieda. Sędziwa mieszkanka Chrzęsnego wyznaczała granicę między złymi i lepszymi czasami. Jej zdaniem, do 1950 roku ludzie żyli w straszliwej nędzy: (…) u sąsiadów matka zamykała razowy chleb na klucz. Piekła go we własnym piecu raz w tygodniu. Wydzielała. Jak już bardzo wołali „jeść!”, otwierała szafkę i kroiła po kawałku dla każdego. Na co dzień chleba nikt nie smarował masłem. Owszem, jadło się chleb ze śmietaną i cukrem, ale jednocześnie śmietanę sprzedawało się na targu dla zarobku. A co się jadło? Zupy, kaszę na mleku i kartofle. Mięso tylko w niedzielę, ale kupowali je z przeceny, bo tańsze. Na święta ubijało się świniaka, wtedy były i wędliny, i mięso. Do domu trzeba było kupić sól, cukier i naftę. Gospodarz musiał opłacić podatki i ubezpieczenie. Mój dziadek był kowalem. Ale przeważnie ludzie pracowali w majątku. O pracę było trudno. Chodzili więc do dziedzica, a jak która dziewczyna dostała się do Warszawy na służącą, o… to była wielką panią!

Czesława Sasin38

Efektem biedy była zła sytuacja higieniczna i społeczna, o czym świadczą przekazy dziewiętnastowiecznego lekarza (nadwornego medyka Andrzeja Zamoyskiego), etnografa i społecznika, Leona Bokiewicza.39

Opisując powiat, Bokiewicz wprawdzie chwalił pracowitość ludzi, ich przywiązanie do regionu i wiary ojców, ale jednocześnie przedstawiał fatalny stan oświaty, i higieny. Izby w chatach były małe, duszne, niemal nigdy nie wietrzone, panował więc w nich zaduch. Wieczorami oświetlano chaty płonącymi szczapami smolnego drzewa, co powiększało jeszcze brud.40 Bokiewicz też podaje konkretne dane statystyczne. Według jego obliczeń na terenie powiatu było tylko jedno miasto (Radzymin), zamieszkałe w 2/3 przez społeczność żydowską. Powiat miał naturalnie charakter rolniczy, a ludność miejska to zaledwie 10%. Z prawie 45.000 osób, mieszkańców powiatu, tylko 1248 miało umiejętność czytania i pisania. Elitę intelektualną i gospodarczą stanowili: lekarze (2 osoby), nauczyciele (21), aptekarze (2), urzędnicy (111), rzemieślnicy (358).

Ziemianie mieli w swoich rękach 99 majątków – podaje Bokiewicz, zaś w 1870 roku było ich 87 – według obliczeń Stanisława Wojdyny.41

Majątki ziemskie w powiecie radzymińskim w latach 50. – 70. XIX wieku, według danych Leona Bokiewicza42

  • Radzymin: Wólka Radzymińska, Arciechów, Słupno, Maciołki, Czarna, Kobyłka
  • Klembów: Klembów, Pasek, Rżysko, Dobczyn, Kraszew, Rasztów, Wola Rasztowska, Roszczep, Wólka Kozłowska, Jasienica, Karolów, Józefin, Tuł, Lipka, Tłuszcz, Krusze, Borki
  • Małopole: Wolica, Wólka Słupska, Guzowatka, Dręszew, Laskowo Głuchy, Laskowo Jakuszewo, Małopole, Ślężany, Trojany, Chruściele, Czarnów, Jaktory
  • Ręczaje: Ręczaje, Wola Ręczajska, Lipiny, Duczki, Lipinki, Wołomin, Ostrów (Nowa Wieś), Cygów, Wola Cygowska, Zagościniec
  • Międzyleś: Międzyleś, Borucza, Kobiel, Szczepanek, Jaźwie, Mokra Wieś, Fiukały, Chrzęsne, Wólka Dąbrowicka, Retków, Papiernia, Turze, Miąse
  • Zabrodzie: Niegów, Świniotop, Obręb, Przykory, Płatków, Zabrodzie, Dębinki
  • Rudzienko: Rudzienko, Poręby, Głęboczyca, Brzozowica, Kobylanka, Makówiec Duży, Nowa Wieś, Dobre, Rąbież, Ujazdów
  • Strachówka: Wujówka, Strachówka, Radoszyna, Równe, Pniewnik, Bielany
  • Jadów: Borki, Podłęż, Zawiszyn, Kolonia Jadów, Pogorzele, Łazy, Nowinki, Wężówka, Sulejów, Dzierżanów

Powiat radzymiński w świetle faktów. Gminy sąsiednie.

Położenie Niziny Wołomińskiej w pradolinach Bugu i Rządzy, sprzyjało osadnictwu, ale postępowało ono powoli, co wiązać należy z tzw. czwartym zlodowaceniem, które je opóźniło. Jego pierwsze ślady archeolodzy odnaleźli w Maciołkach (Kobyłka), na wydmach w Rasztowie i w Borkach koło Radzymina. Osadnictwu sprzyjało oczywiście przeistoczenie się krajobrazu – tundrę zastąpiły lasy brzozowo-sosnowe, z późniejszą domieszką liściastych.43 Ta lesistość terenu wiele mówi i wyjaśnia.

W czasach I Rzeczypospolitej, po włączeniu Mazowsza do Korony (1526), część obszaru późniejszego powiatu radzymińskiego była rozmieszczona w powiecie i Ziemi Warszawskiej (Radzymin, Słupno, Zielonka, Ząbki, Kobyłka, Wołomin, Lipiny, Ręczaje, Klembów, Jasienica, Międzyleś) oraz w powiecie kamienieckim Ziemi Nurskiej (Jadów, Tłuszcz, Postoliska, Mokra Wieś, Sulejów, Dąbrówka).44 O powiecie radzymińskim możemy mówić od 1867 roku. Choć powiat radzymiński powstał trzy lata później, przyjmuję cezurę czasową od 1864 roku ze względu na ogromne skutki społeczne, gospodarcze i polityczne uwłaszczenia, które diametralnie zmieniło stan gospodarki rolnej – zarówno chłopskiej, jak i ziemiańskiej w Królestwie Polskim. Ponadto, uwzględniając przyjętą powyżej zasadę, dzieje rodzin i ich majątków staram się zamykać klamrą w latach 1864-1945, choć w obie strony z konieczności wybiegam. Prezentację rodzin przeprowadzam alfabetycznie, według nazwisk. Wyjątek stanowią dwa majątki (a przy tym także dwa miasta): Radzymin i Wołomin. Oba mają bowiem swoją historyczną i współczesną pozycję. Nie bez znaczenia są rozwiązania administracyjne, czyli to, że Radzymin był miastem powiatowym, a na prawie tych samych terenach obecnie funkcjonuje powiat ze stolicą w Wołominie.

W okresie Królestwa Polskiego do 1865 roku teren ten należał do powiatu stanisławowskiego45 (ze Stanisławowem jako miastem obwodowym), z niego został wyłoniony powiat radzymiński i ze zmianami administracyjnymi oraz przerwami w latach 1916-1919, 1939-1945 (okupacja), istniał do 1952 roku. W pierwszym składzie powiatu radzymińskiego w 1867 roku znalazły się gminy:

  • Jadów, prawa miejskie – 1823 r., po powstaniu styczniowym, postanowieniem z 1870 roku zdegradowany do osady wiejskiej, w powiecie nieprzerwanie;
  • Klembów, najstarsza w regionie parafia rzymsko-katolicka – konsekracja I połowa XIV w., gmina wiejska, do Klembowa należała osada Tłuszcz; w powiecie nieprzerwanie;
  • Małopole, gmina wiejska z siedzibą w Dąbrówce; przynależność do powiatu radzymińskiego w okresie międzywojennym; współcześnie wieś w gminie Dąbrówka;
  • Międzyleś, teren tej nieistniejącej już gminy wiejskiej należy dziś do Poświętnego, Stanisławowa i Strachówki;
  • Radzymin, miasto (na prawie chełmińskim, nadanie Janowi Radzymińskiemu, podkomorzemu zakroczymskiemu – 1475 rok)46 siedziba powiatu od 1867 roku; do gminy Radzymin należała Kobyłka;
  • Ręczaje, pierwsza wzmianka historyczna z roku 1377, gmina wiejska w latach 1864 – 1954. Do Ręczaj m.in. należały: początkowo, tj. do 1868 roku gmina wiejska Cygów, ale w tymże roku została włączona do Ręczaj; wieś i majątek Wołomin (prawa miejskie – 1919 r., w powiecie nieprzerwanie); współcześnie Ręczaje to dwie wsie (Ręczaje Polskie i Nowe) w gminie Poświętne;
  • Rudzienko, gmina wiejska z siedzibą w Dobrem; w powiecie radzymińskim do 1916 roku;
  • Strachówka; gmina wiejska, od początku, z drobnymi zmianami administracyjnymi w powiecie radzymińskim;
  • Zabrodzie, obecnie powiat wyszkowski, ważny ośrodek kościelny parafia Niegów;47

Ze względu na bliskie sąsiedztwo Warszawy, co miało wpływ na gospodarkę rolną, rozwój przemysłu i stosunki społeczne, ważne jest zaprezentowanie powiatu radzymińskiego w kontekście podziału administracyjnego okolic Warszawy. Na chwilę również zatrzymamy się przy statystyce.

W centralnej części historycznego Mazowsza, wzorując się na podziałach jeszcze zaborczego okresu gubernialnego, w 1919 roku utworzono województwo warszawskie. Wyłoniono w nim 23 powiaty, które z punktu widzenia kulturalnego i gospodarczego, podzielono na 5 regionów. 48 Powiat radzymiński znalazł się w regionie podstołecznym, razem z warszawskim, grójeckim, błońskim i mińskim.49

Musimy spojrzeć na sytuację administracyjną sąsiadujących ze sobą gmin na pograniczach powiatów. Z tym, że szczególnie ważne są tu miejscowości, wsie i osady od strony wschodniej Warszawy, należące do dwóch powiatów: radzymińskiego i warszawskiego. Patrząc na problem szerzej, niż tylko z tytułu dziejów ziemiaństwa, to w okresie drugiej połowy XIX i przez cały XX wiek obserwujemy proces powstawania i rozwoju aglomeracji warszawskiej. Liczne zmiany granic i przynależności gmin do powiatów mówią też o już wówczas mającym miejsce „przybliżaniu” lub „oddalaniu” się tych miejscowości w stosunku do stolicy. Warszawa „wchłaniała” je nie z powodu swojej woli ekspansji, ale zmuszały do tego procesy społeczne. Coraz więcej ludzi znajdowało w Warszawie pracę. Zmniejszało się znaczenie rolnictwa i zmieniało się ono w kierunku upraw warzywniczych lub owocowych. To właśnie wówczas zaczął się wyraźnie kształtować model tzw. chłoporobotnika, który uprawiał swoją ziemię, ale także szukał pracy w mieście. Co ciekawe, niejako „podwójne życie zawodowe” prowadzili rolnicy z warstwy chłopskiej, ale zdarzało się to i u ziemian, szczególnie, gdy majątki dotykał kryzys. Czasami ziemianina pochłaniała inna dziedzina i dzielił on życie między majątkiem a miastem, jak np. Leon Lutyk z Feliksowa.50

W latach 1921 – 1931, jak podaje J. Załęczny, w strefie podmiejskiej liczba ludności wzrosła o 60%, a w całym województwie o 22%.51 Na obszarze zaś powiatu radzymińskiego współczynnik napływu ludności wynosił 15%, a doskonałym przykładem rozwoju pod względem liczby mieszkańców był Wołomin, który w 1931 roku miał 15 tys. mieszkańców, a w 1939 już 18 tys.52

Z kolei, w samej Warszawie również zwiększała się liczba ludności od początku XX wieku: 1910 r. – 781 tys., 1921 r. – 937 tys., 1931 – 1 milion 172 tys., 1939 – 1 milion 289 tys.53 Wraz z migracją ludności, zmniejszał się wskaźnik osób trudniących się rolnictwem. W całym województwie warszawskim w roku 1921 w rolnictwie pracowało blisko 68 % ludności, a w roku 1931 już nieco ponad 60%. Z powodu różnic ekonomicznych (o których zresztą słyszymy i dziś) proces odchodzenia pracowników od rolnictwa na terenach podwarszawskich był szybszy, niż np. w województwie lubelskim, gdzie dane te analogicznie przedstawiały się następująco: 1921 r. – 73,4%, 1931 r. – 71,0.54 Są trzy miejscowości, przynależne aż do okresu powojennego do powiatu warszawskiego, które z tytułu tematu niniejszego opracowania, nas interesują: Ząbki, Marki i Okuniew.

I tak, według danych z 1921 i 1928 roku wiemy, że Okuniew jako gmina należał do powiatu warszawskiego na prawach osady.55 Z kolei od 1924 roku do tego powiatu weszły Marki, wcześniej będące częścią Bródna. W skład powstałej gminy wiejskiej Marki znalazło się kilkadziesiąt wsi, w których w różnych okresach historycznych znajdowały się majątki ziemskie: Drewnica, Marki (osada), Osinki, Pustelnik, Rościszewo, Henryków, Czerwony Dwór, Pustelnik D., Piętrówka, Pustelnik-Struga, Czarna Struga, Brazylka, Podlesie, Szybówek, Zielonka Lotnisko, Zielonka Bankowa, Siwki, Nutka i Zielona.56 Ząbki zaś stanowiły osadę, należącą do gminy Wawer, zaś od 1930 roku do gminy Marki.57

Wracając na teren powiatu radzymińskiego, po odzyskaniu niepodległości – od 1919 do 1939 roku obszar ten był powiatem nadal i w przybliżeniu odpowiadał dzisiejszemu powiatowi wołomińskiemu.

Przy czym, co ważne, Wołomin jeszcze przed formalnym uzyskaniem praw miejskich (1919) jako osada został wyłączony z gminy Ręczaje w 1916 roku (p. poniżej). W dwudziestoleciu międzywojennym dwukrotnie zmieniano granice Wołomina. W 1925 roku z gminy wiejskiej Ręczaje wydzielono centralną część dzisiejszego miasta, tj. folwark Wołomin – Dwór, wieś Wołomin, jednomorgową nieruchomość ziemską między koleją a Wołominkiem, część wsi Lipiny A. I następnie – w 1939 roku od Ręczaj odłączono gromadę Sławek, jak również część Lipin Nowych, w tym kolonię Gródek.58 W dzisiejszym powiecie wołomińskim, który czerpie z tradycji dawnego powiatu radzymińskiego, mamy kilka miast: Radzymin, Wołomin, Kobyłka, Marki, Tłuszcz, Ząbki i Zielonka. Z wyżej wymienionych historycznie rzecz ujmując, tylko Radzymin jest miastem nieprzerwanie, od początku praw miejskich na prawie chełmińskim. Kobyłka była miastem formalnie (XVIII w.), ale z tych praw nie korzystała. Awans jej oraz pozostałych miejscowości to dopiero wiek XX. Niemniej, niektórym z nich warto przyjrzeć się.

Kobyłka swój dzisiejszy status zawdzięcza temu, że jako gmina wiejska na prawach miejskich została wydzielona w 1928 roku z gminy Radzymin. Wystarał się o to współwłaściciel dóbr kobyłkowskich, a jednocześnie założyciel Towarzystwa Przyjaciół Osiedla Kobyłka i Okolic, Antoni Országh.59 Tłuszcz (pomijając czasy książęce, a potem królewskie) w okresie zaborów był wsią, zaś prawa gminy wiejskiej uzyskał w 1916 roku. Zarówno na terenie dzisiejszego miasta, jak i w okolicach było sporo folwarków ziemiańskich; o niektórych z nich będzie jeszcze mowa. Pewną pozycję Tłuszczowi zapewniał fakt, że w osadzie tej zlokalizowany był Sąd Pokoju. Prawa miejskie Tłuszcz uzyskał w 1967 roku.

Zielonka w dwudziestoleciu międzywojennym (początkowo Zielonka Letnisko) najpierw należała do gminy Bródno, która w 1916 roku weszła do Warszawy. W 1924 roku Zielonka jednak została wyłączona z Bródna, a włączona do powstałej gminy Marki i w niej pozostawała do końca II Rzeczypospolitej. W części bródnowskiej, potem mareckiej Zielonki istniał folwark „Nutka”. Drugi zaś, powstały w 1906-m roku – „Zosinek” należał w XX wieku najpierw do Radzymina, a po wyłączeniu z niego Kobyłki, znajdował się w tej właśnie gminie.60 Po zmianach w latach 1921, 1928, 1930 i 1939, w ostatnim etapie, tj. do 27 października 1939 roku do powiatu radzymińskiego należały: Radzymin, Wołomin, Jadów, Kamieńczyk nad Bugiem, Klembów, Kobyłka, Małopole, Międzyleś, Ręczaje, Strachówka, Tłuszcz, Urle, Zabrodzie Ząbki (osada) i Marki (gmina) należały do powiatu warszawskiego.

Teren powiatu położony między trzema rzekami (Bug, Liwiec, Wisła), graniczył z powiatami: pułtuskim (w okresie zaborów w Guberni Łomżyńskiej, oba obszary dzieliła rzeka Bug), węgrowskim (w Guberni Siedleckiej), nowomińskim (obecnie mińskim) i warszawskim.61

Radzymin kontra Wołomin. Przegląd faktów i lokalnych emocji…

Region powiatu radzymińskiego nie cieszył się dobrą sławą, a żal mieszkańców, że po II wojnie św. Radzyminowi odebrano status miasta powiatowego na rzecz Wołomina, pobrzmiewa do dziś.

„Konkurencję” między tymi miastami odnotowywano już grubo wcześniej, a najwyraźniej była ona odczuwalna po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku, kiedy to Wołomin – już jako miasto – zapragnął zostać również siedzibą powiatu. W ten sposób próbował wykorzystać złą sytuację Radzymina, który miał trudności w zorganizowaniu infrastruktury powiatowej.62

Radzymin został zniszczony podczas I wojny św. (zrujnowane 32 domy), zmniejszyła się w nim liczba ludności o 10.000 osób. W latach 20. XX w. Wołomin liczył 14.000 mieszkańców, miał lepsze warunki rozwoju dzięki kolei i przemysłowi. Starania władz samorządowych w pierwszej ćwierci XX wieku o postępy obu miast były jednakowo zauważalne.63 Na początku lat 20. miasto zaczęło się odbudowywać, powstawały obiekty, projektowane przez Feliksa Michalskiego,64 które wzmacniały pozycję Radzymina jako centrum powiatu.

Radzymin w okresie dwudziestolecia międzywojennego utrzymał status powiatu, ale najważniejszy jego walor, czyli bogata historia nie wystarczyła, aby zapobiec stagnacji. Miasto miało wówczas zaledwie 5000 mieszkańców. Mówiono, że wzrost Wołomina to śmierć Radzymina.65

Wołomin, jako rozwijająca się osada decyzją naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego, otrzymał prawa miejskie w 1919 roku.66 Czy to tylko formalność, czy tak faktycznie powstało miasto?

O okresie jeszcze okupacji rosyjskiej, Józef Kazimierski napisał (1998), że poza Warszawą, w Królestwie Polskim Wołomin był pierwszą osadą, w której powstał Komitet Obywatelski, będący namiastką samorządu terytorialnego i szkołą obywatelskiego działania.67

Utworzony 10 sierpnia 1914 roku Komitet przeprowadził kilka zmian, które zbliżały Wołomin do statusu miasta. Powstała wtedy Straż Obywatelska, szpital i przeprowadzono powszechne szczepienia – zajęto się więc głównie kwestią opieki medycznej, co z racji sytuacji wojennej było zrozumiałe. Podobny Komitet, noszący miano powiatowego (a więc potwierdzający powiatowy charakter miasta) utworzono w Radzyminie 21 września 1914 roku. Komitetem Obywatelskim w Wołominie kierował właściciel Dóbr Wołomińskich, Henryk K. Woyciechowski, zaś jego zastępcą (oraz komendantem Straży Obywatelskiej) był późniejszy burmistrz Mieczysław Czajkowski. Podając za przykład inne miasta Mazowsza, J. Kazimierski podkreśla, że najpierw utrata praw miejskich, a potem utrzymywanie przez długie lata bez tych praw rozwijających się osad, było częścią represyjnej polityki caratu. Zapoczątkowana po powstaniu listopadowym, była ona kontynuowana ze zwiększoną siłą po powstaniu styczniowym, kiedy to w 1869 roku aż 323 miasta pozbawiono praw miejskich. Wołomin stał się miastem – w opinii J. Kazimierskiego – z chwilą, gdy jako osada miejska został wyłączony z gminy Ręczaje w 1916 roku. Obszar, który wydzielono to nic innego, jak ziemie trzech majątków ziemskich, egzystujących na terenie obecnego Wołomina: Wołominek (po prawej stronie torów kolejowych, patrząc na Warszawę), Wołomin i Lipiny (po lewej stronie torów). Dopiero wtedy Henryk K. Woyciechowski, będący w dwóch rolach: szefa Komitetu Obywatelskiego i właściciela ziemskiego, rozpoczął parcelację majątku, realizując plan powstania miasta z 1896 roku.68

Kolejny przykład. W archiwalnym wydaniu „Kultury Wołomina” z 1925 roku czytamy, że Wołomin, będący młodym miastem, powstał za czasów jeszcze okupacji niemieckiej, w 1916 roku. Gdy mowa jest o wołomińskim właścicielu fabryki maszyn rolniczych i społeczniku, Szymonie Donde, wymieniona jest jego funkcja radnego w mieście. Tenże Donde w 1919 roku został ławnikiem przy magistracie miasta. Na zapisy te zwrócił uwagę Jarosław Stryjek, sugerując na podstawie tych, jak i innych danych, że Wołomin miastem mógł być już wcześniej, bo od 1916 roku. Co ważne, Autor tej hipotezy prześledził źródła archiwalne magistratu wołomińskiego z lat 1917-191969 i wskazuje na kolejne fakty, które przydawały Wołominowi miejskości.

W czasie I wojny św., po pokonaniu Rosjan i wyjściu ich wojsk z Królestwa Polskiego, Niemcy – poza innymi znanymi działaniami, jak np. Akt 5 listopada 1916 roku70 – zezwoliły na podniesienie rangi kilku miast wokół Warszawy; miastami stały się wówczas m.in. Pruszków i Otwock.

W Wołominie zaś 23 marca 1917 roku odbyło się posiedzenie Rady Obywateli, z której wyłoniono pierwszą radę miejską. Wówczas wymieniony jest już burmistrz – Józef Strohmajer, którego pensję ustalono na 150 rubli miesięcznie. Z czasem jednak władze niemieckie funkcję burmistrza zamieniły na komisarza, którym został także J. Strohmajer. Po nim w październiku 1917 roku komisarzem obwołano Antoniego Przygodę, ale ten nie cieszył się poparciem rady miejskiej. Wobec tego, po pewnym czasie społeczność lokalna na swego reprezentanta wobec komisarza wybrała Józefa Lewańskiego, który przyjął tytuł wójta Wołomina. To on – już w osadzie, mającej oficjalne prawa miejskie, a więc od 1919 roku – został pierwszym burmistrzem Wołomina.71

W 1918 roku – jak wynika z badań J. Stryjka – pojawia się też nazwisko znanego nam Mieczysława Czajkowskiego, który zaoferował swoją społeczną pracę przy nadzorze technicznym budynków. Przy okazji – wówczas też na arenie działaczy lokalnych spotykamy ziemianina z pobliskiej Nowej Wsi – Olgierda Korolkiewicza, którego kandydatury radni miejscy nie zaakceptowali do Rady Szkolnictwa Okręgu Warszawskiego. Do gremium tego wszedł za to Henryk K. Woyciechowski.72 Wołomin powstawał, tzn. kształtował swoją samorządność miejską w kilku etapach:

  1. powołanie Komitetu Obywatelskiego w sierpniu 1914 roku;
  2. wydzielenie osady Wołomin z gminy Ręczaje (1916);
  3. powstanie Rady Miasta i powołanie pierwszego burmistrza jeszcze w okresie okupacji niemieckiej (1917)
  4. parcelacja majątku ziemskiego H. K. Woyciechowskiego i kształtowanie się urbanistyczne osady: ulice, rynek miejski; e) przyznanie Wołominowi praw miejskich dekretem J. Piłsudskiego z lutego 1919 roku i powołanie pierwszego burmistrza miasta Józefa Lewańskiego. Konkurowanie Wołomina z Radzyminem przeniosło się również na lata po II wojnie św., ale w zmienionej, bo komunistycznej rzeczywistości.

Zdaniem Jana Wnuka, prezesa Towarzystwa Przyjaciół Radzymina, w 1952 roku Wołomin do roli powiatu nie był przygotowany.73 Degradację Radzymina przypieczętowały decyzje władz w okresie stalinowskim, gdy postanowiły one o przeniesieniu starostwa do Wołomina (1952) i nie inwestowaniu w rozwój byłego miasta powiatowego. Wiadomo powszechnie, iż było to świadome „ukaranie” za rolę, jaką Radzymin odegrał w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku.

Do miast konkurujących ze sobą w pierwszych dekadach XX wieku dołączył również Tłuszcz (chociaż był wsią, miał na swoim terenie Sąd Pokoju),74 który wprawdzie najbardziej oddalony od Warszawy, był jednak ważny dzięki kolei żelaznej, jako punkt węzłowy dla ruchu pasażerskiego i towarowego.75


  • 36 A. Kielak, L. Podhorodecki, Dzieje osady Wołomin i jej okolic od XV w. Do końca XIX w. [w:] Dzieje Wołomina i okolic, Warszawa 1984, s. 45.
  • 37 Ibidem, s. 46.
  • 38 P. Sz. Łoś, Chrzęsne chce do Europy – monografia wsi z pałacem Karskich w tle, Polskie Radio – RR „Radio dla Ciebie”, Warszawa 25.12.1999.
  • 39 Leon Bokiewicz (1820-1879) urodził się w Chełmie Lubelskim, po studiach medycznych w Moskwie, praktykę lekarską odbył w Kraśniku, zaś pracę u Andrzeja Zamoyskiego w Jadowie rozpoczął w 1854 roku. Zmarł i został pochowany w Jadowie. Ożeniony był z Florentyną z Trzeszkiewiczów, miał 5 dzieci: Mariana Romana (1855), Elżbietę Leonardę (1860-1866), Ewę (1863-1867), Florentynę (1865), Leona Mateusza (1871-1872).
  • 40 L. Bokiewicz, Opis powiatu radzymińskiego pod względem topograficzno-historycznym, statystycznym, higienicznym i lekarskim, Warszawa 1872, s. 101-108; R. Szydlik, Ziemia Tłuszczańska okiem XIX – wiecznego lekarza [w:] Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego, nr 10, Ostrołęka 1996, s. 147; W. Szydlik [w:] Chrzęsne chce do Europy…, op., cit.; L. Wdowiak, Lekarze – folkloryści na ziemiach polskich w XIX i XX stuleciu, „Medycyna Nowożytna”, nr 16/1-2, Warszawa 2010, s. 94-95.
  • 41 L. Bokiewicz, Opis powiatu radzymińskiego…, op., cit., s. 38; S. Wojdyna, Zarys historii…, op., cit., s. 3.
  • 42 Wydaje się, że autor pomylił się w obliczeniach, nie zaznaczając prawdopodobnie niektórych wsi jako ziemiańskie (folwark). Według zamieszczonego spisu występowały 93 folwarki. Ibidem, s. 33-38.
  • 43 J. Wnuk, Ziemia Norwida i Cudu nad Wisłą, Warszawa 2001, s. 18-19; por.: Z. Sochacki, B. Jankowska, Pradzieje oraz wieki średnie Wołomina i okolic [w:] L. Podhorodecki, Dzieje Wołomina i okolic, Warszawa 1984, s. 19.
  • 44 A. i T. Kielakowie, Zarys dziejów powiatu wołomińskiego [na prawach rękopisu], Wołomin, kwiecień 1966, s. 2, zbiory Powiatowej Biblioteki Publicznej w Wołominie; J. Wnuk, Ziemia Norwida…, op., cit., s. 27.
  • 45 J. Twarowska, Stanisławów. Z dziejów rozkwitu i upadku miasta, „Rocznik Mazowiecki”, nr 6, Warszawa 1976, s. 246
  • 46 B. Chodkiewicz, Powiat radzymiński…, op., cit., s. 19;
  • 47 A. Kielak, L. Podhorodecki, Dzieje osady…, op., cit., s. 62; B. Chodkiewicz, Powiat radzymiński…, op., cit., s. 23;
  • 48 Regiony gospodarczo-kulturowe przedwojennego województwa warszawskiego: podstołeczny (powiaty: warszawski, grójecki, błoński, radzymiński, miński), mazowiecko-kurpiowski (powiaty pułtuski, przasnyski, makowski, mławski, ciechanowski), Mazowsze Płockie (powiaty: płocki, płoński, sierpecki, rypiński, gostyniński), łowicki (powiaty: łowicki, sochaczewski, skierniewicki, rawski, kutnowski) i kujawsko-dobrzyński (powiaty: włocławski, nieszawski, lipnowski). Razem regiony te stanowiły Okręg Warszawski.
  • 49 J. Załęczny, Powiat warszawski…, op., cit., s. 15 i 16
  • 50 Ojciec, jako działacz ludowy i polityczny, byłby zdziwiony, gdyby zobaczył, że określa go pan ziemianinem – powiedział mi na wystawie w wołomińskiej „Fabryczce” dr Aleksander Lutyk, syn Leona.
  • 51 Ibidem, s. 17.
  • 52 B. Chodkiewicz, Powiat radzymiński…, op., cit., s. 50.
  • 53 Historia Polski w liczbach. Ludność terytorium, pod red. A. Jezierskiego, Warszawa 1994, s. 136 i 152.
  • 54 Ibidem, s. 170.
  • 55 J. Załęczny, Powiat warszawski…, op., cit., s. 18.
  • 56 Z. Paciorek, Marki – dzieje, tradycja, kultura, Marki 2004, s. 84.
  • 57 A. Ciećwierz, W 150 lat od powstania gmin Wawer i Zagóżdż – kalendarium jubileuszowe [w:] Polesie. Łurzyce i okolice, Rocznik Krajoznawczy, rok 3, tom I (III), Otwock 2015, s. 116; J. Załęczny, Powiat warszawski…, op., cit., s. 19-20; por. też: A. Ciećwierz, I. Derlatka, D. M. Kozielska, K. Oktabiński, 150 lat Gminy Wawer, Warszawa 2015, s. 19 i 24.
  • 58 B. Chodkiewicz, Powiat radzymiński…, op., cit., s. 62 i 65.
  • 59 Ibidem, s. 63; M. Balicka, M. Bujalski, Historia Kobyłki [w:] Kobyłka. Migawki pamięci, Kobyłka 2006, s 18; M. Bujalski, Towarzystwo Przyjaciół Miasta Kobyłka 1926-2008 [w:] Studia i materiały do dziejów powiatu wołomińskiego, nr 4, Wołomin 2008, s. 302.
  • 60 Inf. A. Łossana, 13.06.2017.
  • 61 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880, tom IX, s. 479.
  • 62 J. Kazimierski, Wołomin na tle innych nowych miast podstołecznych w latach 1896-1919, „Rocznik Mazowiecki”, nr 10, Warszawa 1998, s. 44.
  • 63 Klon. [autor], Rywalizacja miast Wołomin – Radzymin. Życie Wołomina i okolicy, „Kultura Wołomina”, nr 1, Wołomin 1925, s. 7.
  • 64 Feliks Michalski (1879-1946), syn Antoniego i Marii z Młynarskich, architekt mazowiecki (studia w Monachium), miejscem urodzenia i śmierci związany z Lesznem na obrzeżach Puszczy Kampinoskiej. Zanim rozpoczął indywidualną działalność, praktykował u Józefa Piusa Dziekońskiego. Projektował kamienice, pałac, szpital, budynki użyteczności publicznej, kościoły w Warszawie i na Mazowszu. Wśród jego projektów zrealizowanych warto wymienić budynki (składy i biura) firmy warszawskich ogrodników Ulrichów na ul. Ceglanej 11, kościół św. Andrzeja Boboli i Michała Archanioła w Strudze k. Marek, czy stację pomp oraz wieżę ciśnień w Radomiu. K. Machlejd, Saga ulrichowsko-machlejdowska, Warszawa 2006, s. 49; por.: A. Lis, Feliks Michalski (1879 – 1946). Meandry mazowieckiej architektury, Warszawa 2012.
  • 65 Klon. [autor], Rywalizacja miast…, op., cit., s. 7.
  • 66 Dekret o samorządzie miejskim, Dziennik Praw. Poz. 140, nr 13, Warszawa 4 lutego 1919 r., s. 171 (na liście osad, którym przyznano prawa miejskie, Wołomin figuruje pod nr 137).
  • 67 T. Nałęcz, Sprawa polska w I wojnie światowej [w:] Z dziejów Drugiej Rzeczypospolitej (red. A. Garlicki), Warszawa 1986, s. 18.
  • 68 J. Kazimierski, Wołomin na tle innych nowych…, op., cit., s. 43, 44, 48; B. Chodkiewicz, Powiat radzymiński…, op., cit., s. 30-31.
  • 69 J. Stryjek, Niechciane miasto, http://dawny.pl/niechciane-miasto/ – dostęp 4.08.2016.
  • 70 Zlikwidowali wtedy powiat radzymiński, wchłaniając go częściowo do powiatów nowomińskiego i warszawskiego. T. Nałęcz, Sprawa polska…, op., cit., s. 24; 8B. Chodkiewicz, Powiat radzymiński…, op., cit., s. 35.
  • 71 J. Stryjek, Niechciane miasto…, op., cit.
  • 72 Ibidem.
  • 73 J. Wnuk [w:] „Radzymin na antenie Radia dla Ciebie”, Polskie Radio RR „Radio dla Ciebie”, Radzymin 15.08.2016.
  • 74 J. Kazimierski, Wołomin na tle innych nowych…, op., cit., s. 48
  • 75 Klon. [autor], Rywalizacja…, op., cit., s. 7.

Więcej tego autora:

+ There are no comments

Add yours

Zostaw komentarz

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.